با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ابتدای کار نابسامانی‌هایی در برخی
حوزه‌های کشور پدید آمد. با این حال تجربه‌ای از بازسازی نظم و پی افکندن
طرحی نو در بسیاری از زمینه‌ها حاصل شد که امروزه همان تبدیل به برگ‌برنده
دست‌اندرکاران آن تحول به‌ویژه در میان فعالان حوزه‌های دینی در دنیای
اسلام شده است. کم نیستند پژوهشگاه‌ها و موسساتی که امروزه مرجع بسیاری از
پژوهش‌ها و تحقیقات در این زمینه شده‌اند. تغییر سیاست برای ایجاد
سازمان‌هایی یکپارچه باعث شد «پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی» به‌عنوان
زیرمجموعه سازمان تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، فعالیت‌های ثمربخشی در
زمینه دینی و مذهبی داشته باشد. فرهیختگان در این گزارش با نگاهی به این
مجموعه به ضرورت وجود چنین نهادی برای تقویت حوزه علوم انسانی- اسلامی
پرداخته است.
فعالیت‌های پراکنده؛ گام اول مسیر متعالی
همزمان با استقرار نظام جمهوری اسلامی، پژوهش‌های دینی کشور وارد مرحله
جدیدی از رشد و شکوفایی شدند و حوزه علمیه قم با توجه به قدمتی که داشت
توانست در این زمینه پیشرو باشد. در این میان با توجه به تلاش بسیاری از
ارگان‌های دولتی و غیردولتی برای گره‌گشایی از مسائل و مشکلات نظام در سال
1358 به فرمان امام خمینی(ره) نهادی فرهنگی و تبلیغی در درون حوزه علمیه
شکل گرفت که در سال‌های بعد به نام «دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم»
خوانده شد. وظیفه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پرکردن خلأهای فرهنگی
و تامین نیازهای دینی برآمده از تاسیس نظام جمهوری اسلامی بود. اما با
تغییرات سیاسی و اجتماعی‌ای که در کشور حاصل شد این دفتر در کنار
فعالیت‌های گوناگون خود، عرصه‌های آموزشی و پژوهشی را نیز به مجموعه
فعالیت‌های خود اضافه کرد و به تدریج در زمینه‌های گوناگون علمی و تخصصی به
تشکیل واحدها و گروه‌های مطالعاتی و تحقیقاتی اقدام کرد. در کنار اشاعه
بخش آموزشی لزوم توجه به مشکلات و دغدغه‌های جدید نظام شرایطی را فراهم
آورد که فعالیت‌های پژوهشی، متناسب با شرایط ویژه و در پاسخ به نیازهای
اجتماعی هر دوره از انقلاب مطرح شود؛ در سال 1362 ضرورت بازگشت به منابع
اصیل و گرانسنگ اسلامی و بازشناسی و بازسازی فرهنگ دینی متناسب با شرایط و
نیازمندی‌های زمان، سبب شد نخستین مرکز پژوهشی دفتر با عنوان «مرکز مطالعات
و تحقیقات اسلامی» شکل گیرد.
لزوم توجه به معرفت‌شناسی قرآن مسیر جدیدی را برای فعالیت این نهاد ایجاد
کرد. در همین مسیر پرکردن خلأ تحقیقات علمی در عرصه قرآن و معارف قرآنی،
دفتر تبلیغات اسلامی تصمیم گرفت که مرکز مستقلی را برای دستیابی به
چشم‌انداز‌هایش ایجاد کند. این مرکز با جذب بزرگان حوزه قرآن‌پژوه و انجام
پروژه‌های بزرگ و متعدد، هم‌اکنون بزرگ‌ترین مرکز قرآن‌پژوهی کشور به شمار
می‌آید. «مرکز فرهنگ و معارف قرآن» به تدریج از سه گروه پژوهشی در عرصه
تفسیر، دایره‌المعارف و پژوهش‌های نوآمد قرآنی تشکیل شده که باعث شد مرز
مشخصی برای فعالیت این نهاد ایجاد شود. در کنار فعالیت واحد قم دیگر مراکز
تبلیغات اسلامی هم فعالیت‌های چشمگیری در زمینه‌های مختلف انجام می‌دهند.
دفتر تبلیغات اسلامی در خراسان نیز فعالیت‌های متنوع پژوهشی را از سال 1368
آغاز کرده و با استفاده از ظرفیت حوزه علمیه خراسان و دانشگاه‌های استان،
گروه‌های علمی متعددی را راه‌اندازی کرده و موفق به اجرای ده‌ها طرح
تحقیقاتی شده است. دفتر اصفهان در همان زمان نیز برنامه‌های پژوهشی خود را
آغاز کرده بود. از سوی دیگر، ضرورت انجام مطالعات علمی در موضوع مهدویت به
تاسیس اولین موسسه حوزوی در این عرصه به نام «موسسه فرهنگی انتظار نور»
انجامید. این موسسه که از سال 1377 آغاز به کار کرد، تاثیر بسزایی در گسترش
مطالعات مهدوی(عج) در حوزه علمیه قم داشته است.
وحدت؛ رمز موفقیت
بعد از گذشت سه سال از فعالیت نهادهای مختلف در اقصی نقاط کشور، مسئولان
کشور با برنامه‌ریزی اصلی درباره وحدت این بخش‌ها مسیر جدیدی در زمینه
تحقیقات دینی و اسلامی ایجاد کردند. در سال 1380 همزمان با برنامه‌ریزی
جامع دفتر تبلیغات اسلامی و تدوین ماموریت آن، معاونت پژوهشی نیز به
بازنگری و اصلاح ساختار، اهداف و خط‌مشی‌های خود پرداخت و سرانجام،
چشم‌انداز و سیاست‌های کلان پژوهشی و همچنین اهداف و برنامه‌های
پژوهشکده‌ها و گروه‌های پژوهشی خود را تنظیم و تدوین کرد. در جریان این
بازنگری قرار بر آن شد که همه مراکز پژوهشی در قالب یک پژوهشگاه جامع
سازماندهی شوند. پس از چندین سال پیگیری، سرانجام با تصویب چهار پژوهشکده
در شورای عالی گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مجوز قطعی «پژوهشگاه
علوم و فرهنگ اسلامی» صادر شد.
همین اقدامات باعث شد وحدت میان بخش‌های مختلف این حوزه به صورت سازمانی
یکپارچه سرآغاز راهی باشد که فعالیت‌های علمی و پژوهشی با پایه‌های انسانی و
مالی رنگ و بوی دیگری به خود بگیرند و با توجه به چشم‌اندازشان بتوانند یک
سازمان علمی- پژوهشی فراگیر ایجاد کنند و داشته‌های حوزه علمیه قم و دیگر
دفتر‌های تبلیغات اسلامی را سر و سامان دهند.
پایان راه دور نیست
نگاهی به کارنامه و عملکرد این پژوهشگاه بیانگر این موضوع است که در کنار
فعالیت‌های اثربخش مدیر فعلی و مدیران پیشین این نهاد فضایی را ایجاد کرده
است که انگار فعالیت‌های فردی و سازمانی به‌عنوان مکمل یکدیگر به خوبی
مجموعه‌ای کارآمد را ایجاد کنند. در کارنامه این موسسه می‌توان کتاب‌هایی
را دید که فعالان مجموعه در محضر استادان هر یک از این حوزه‌ها با انتشار
این کتاب‌ها توانستند راه‌های جدیدی را برای هدف اصلی سازمان که همان
تبلیغات اندیشه حوزوی است، ایجاد کنند. از آنجایی که بیشتر فعالیت‌های این
مجموعه به دور از سیاست‌زدگی است -که آن هم به واسطه دوری از مرکز اتفاق
افتاده است- توانسته رضایت پژوهشگران را جلب کند و از سویی استقبال خوبی
برای همکاری با مجموعه در جامعه حوزه و دانشگاه به وجود آمده است. در کنار
اینها فعالیت‌های پژوهشی مرکز به همراه کارهای بنیادی که در مسیر آنها اجرا
می‌شود، برای رسالت اصلی مجموعه که تبلیغات است، بسیار ثمربخش بوده است.
تشکیل نزدیک به 20 گروه مطالعاتی و 10 پژوهشکده که فعالیت‌های بنیادی در
زمینه تحقیقاتی خود دارند، موفقیتی ایجاد کرده که می‌توان از آن به عنوان
انقلابی در اندیشه حوزوی و دانشگاهی یاد کرد. اینها تنها بخشی از
فعالیت‌های ثمربخش این مجموعه است. از سویی برنامه‌های روی کاغذ این مجموعه
خبر از تدوین دایره‌المعارف‌هایی جامع و فعالیت‌های پژوهشی کاربردی می‌دهد
که به برگ‌برنده‌ای برای این مجموعه تبدیل شده است تا همچنان در صدر جدول
پژوهشکده‌های برتر علوم انسانی- اسلامی بمانند.
مطلب مرتبط