سیمنار همگرایی و واگرایی در جهان اسلام با همکاری موسسه آینده پژوهی جهان
اسلام و گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد در روز سه شنبه مورخ 26 آبان
در دانشکده علوم اداری و اقتصاد این دانشگاه برگزار شد. در این نشست یک
روزه اساتید و صاحب نظران به بررسی زوایای مختلف عدم شکل‌گیری همگرایی در
جهان اسلام پرداخته و برخی از آنها نیز موضوع افراط گرایی را با مطالعه
جریان تکفیری داعش مطرح کردند. مهمترین محورهای مطرح شده در سخنان اساتید
شرکت کننده در این جلسه به شرح زیر می باشد:
دکتر فیرحی: مفهوم وحدت و رادیکالیسم اسلامی
ایشان اشاره داشتند که از ابتدای شکل گیری موضوع وحدت تاکنون در جهان اسلام با پارادوکس مواجه هستیم و موضوعی را راه حل می دانیم که خود عامل اصلی تفرقه بوده و آن تفسیری است که از مفهوم وحدت ارائه داده ایم از این رو در مفهوم وحدت نیاز به بازاندیشی داریم و دومین نکته نیز این است که آیا راهی برای خروج از این وضعیت وجود دارد؟
دکتر فیرحی سپس به بررسی تاریخی مقوله وحدت پرداخته و عنوان داشتند مفهوم وحدت اولین بار در حمله مغول به ایران مطرح شد و پس از آن به صورت جدی تر در هند و بعدتر در مساله فروپاشی عثمانی مطرح شده و در نهایت هم بعد از جنگ جهانی دوم شاهد طرح مجدد آن بودیم. مساله ای که در سیر طرح این مبحث موضوعیت دارد این است که تفرقه عامل عقب ماندگی بوده و لذا در صورت وحدت می توان به پیشرفت رسید و این دو را در مقابل هم مطرح می کردند.
برای رسیدن به وحدت نظریات مختلفی مطرح شده است که می توان به 7 مورد زیر اشاره کرد:
اولین گروه از مسلمانان خواهان بازگشت به عقل در رسیدن به وحدت بودند. نتیجه این شد که با هر اختلاف کوچکی، مذهب کنار گذاشته شد.
دومین گروه اندیشه های سلفی را به عنوان راهکار مناسب همگرایانه برای وحدت ارایه دادند. به عقیده این دسته باید به صدر اسلام برگشته و اختلافات را کنار بگذاریم. مشکل عمده این بود که نوعی گذشته گرایی ضد علم ترویج شد.
سومین راه حل، قرآن گرایی بود. مشکل چنین شیوه ای این بود که قرآن را سطحی دریافت کرده و ارجاعات تخصصی به قرآن را کم میکرد و نوعی روشنفکری رادیکال را ایجاد می کرد که نمونه های زیادی در عصر حاضر از منافقین (سازمان مجاهدین خلق در ایران) گرفته تا بخش بزرگی از اندیشه های داعش محصول همین نوع نگاه است. چنین رویکردی دو نتیجه مهم دارد اول حذف نهادهای مرجعیتی و دوم رادیکالیسم بسیار خشنی که در پی آن می آید.
نظر چهارم این است که حول یک حکومت، جهان اسلام را متحد کنیم. این دیدگاه دنباله رو همان اندیشه های احیای خلافت و امامت است.
پنجمین راه حل تحت عنوان مفهوم رهبری شکل گرفته است. این دیدگاه نیز این مشکل را دارد که چه کسی باید رهبری را بر عهده بگیرد. امروزه شاهدیم که بزرگترین درگیری بین قطب های مدعی رهبری (کشورهای عربستان، ایران و ترکیه هر کدام مدعی روایتی از شایستگی برای بر عهده گرفتن رهبری جهان اسلام هستند) ایجاد شده است.
در کنار این موارد ایده دیگری نیز مطرح شده تحت عنوان کنفرانس سران دولت های اسلامی؛ ولی دشواری اساسی آن است که دولتها در درون اختلاف ایدئولوژیک دارند و به این اتحاد دست نخواهند یافت.
آخرین نظریه ای که در خصوص مساله وحدت جهان اسلام مطرح شده بحث تقریب است. این دیدگاه نه مدعی مرجعیت واحد است و نه بدنبال حکومت واحد می باشد. این دیدگاه نیز بحرانی جدی دارد و آن هم این است که از زمان آیت الله بروجردی تاکنون قدمی به جلو نگذاشته و در همان سطح از همگرایی باقی مانده است.
سوال اساسی این است که چرا هیچ تئوری جواب نداده است؟
خطای بنیادی که وحدت گرایان دارند این است که نمی دانند دقیقا که کجا را باید ترمیم کنند. ایده امام صدر این بود که بجای تحمیل اینکه کدام مذهب باید کوتاه بیاید باید آنها را در یک مسابقه مثبت بیاندازیم، نتیجه آن می شود که مذاهب تلاش می کنند براساس خدمت به انسان خود را تعریف کنند. در یک جمع بندی می توان گفت که آنچه به عنوان راه حل مطرح شده تاکنون خود عامل تفرقه شده است و نیاز داریم برای دست یافتن به وحدت واقعی در جهان اسلام مفهوم بازبینی شده و تعریف شده ای از وحدت ارائه دهیم. از نظر این استاد دانشگاه افراد اندکی مفهوم وحدت را به درتسی فهمیده اند که از جمله می توان به آقا سید احمد زنجانی و امام موسی صدر اشاره کرد. در مالزی نیز به صورت عملی این مسیر طی شده است.
دکتر اطهری: زمینه های همگرایی و واگرایی اسلامی
مفهوم جهان اسلام خود دارای مشکل مفهومی است زیرا جهان اسلام جهان اندیشه ها است و یک اندیشه واحد وجود ندارد. اگر بپذیریم جهان اسلام وجود دارد باید تعریف کرد که چه جهان اسلامی منظور نظر می باشد، این جهان اسلام جهانی فرهنگی، جغرافیایی، تاریخی است و یا جهان دیگری است. کشورهای اسلامی چند ویژگی دارند که موید این است مفهوم جهان اسلام بودن صادق نیست: الف- تفاوت های فرهنگی، ب- تفاوت های قومی نژادی، پ- تفاوت های زبانی و مشکل مهمی چون عدم شناخت صحیح از دیگر جوامع اسلامی، ت- وجود ایدئولوژی های مختلف، ث- مشکلات اقتصادی، د- مشکلات مرزی و تاریخی، ذ- مشکلات امنیتی در منطقه، ر- تفاوت های سیاسی زیاد، ز- اختلاف در داشتن منابع. با وجود این تفاوت ها نمی توان گفت همگرایی جهان اسلام شکل خواهد گرفت و صحبت از آن بسیار مشکل است. برای حرکت به سوی همگرایی باید از حداقل ها شروع کرد و پس از شکل گیری تجانس های بیشتر در بین کشورهای اسلامی به سوی وحدت رفت. دکتر اطهری در آخر ضمن تاکید بر وجود اسلام های متفاوت عنوان کرد که باید به اسلام های مختلف اجازه ظهور داد و هر اسلام را بر اساس کارکرد آن در زیست اجتماعی دنبال کرد.
دکتر تقوی: پایان بهار عربی و ظهور داعش
ایشان در سخنان خود از جمله عوامل واگرایی در جهان اسلام را افراط گرایی دینی و سیاسی مطرح کرد که نمونه بارز آن داعش است.
علل پیدایش داعش:
در این خصوص چند نظر وجود دارد؛ یک دسته نظریات داعش را حرکتی دینی از درون جامعه اهل سنت می دانند، دسته دوم آن را ساخته دست غرب و به خصوص آمریکا قلمداد کرده و دسته سومی نیز این پدیده را ریشه در حوادث سیاسی دانسته و مخالف آن است که ریشه داعش را در تمدن اسلامی یا فرهنگ عربی ببینیم. فرضیه اصلی این است که شکست بهار عربی را می توان به عنوان عامل پیدایش داعش در نظر گرفت. بواقع هدف داعش از بین بردن استبداد قدیمی موجود است. از رهگذر بررسی انقلابات مردمی در کشورهای عبی می توان به این نتیجه رسید که هرچه شکست جنبش های مردمی در کشورهای عربی بیشتر نمایان شد از آن سو دامنه فعالیت های داعش گسترش یافته است. ایشان در ادامه به بررسی وضعیت کشورهای عربی (از جمله تونس، اردن، یمن، عربستان، مصر، سوریه و بحرین) توسط نمودارهایی که براساس افزایش اقدامات تروریستی در این کشورهای بین سالهای 1970 تا 2015 و ارتباط آن با افزایش اقدامات گروه داعش و پیوستن شهروندان این کشورها به این گروه پرداختند.
دکتر صفوی: گونه شناسی چالش های جهان اسلام
مساله همگرایی و یا واگرایی در جهان اسلام مانند هر مساله ای بسته به نوع نگاه ما قابل دست یافتن است. بدین مفهوم که تصمیم گیر در این مسایل می تواند به سوی دست یافتن به همگرایی قدم بردارد و یا بر مسایل واگرایی تمرکز داشته باشد. ایشان با استفاده از نظریات واقع گرایی ساختاری و سازه انگاری به گونه شناسی چالش های مختلف در کشورهای اسلامی پرداخت. دکتر صفوی بحران ها را از منظر داخلی/ خارجی، آگاهانه/ ناآگاهانه، ذاتی/ غیرذاتی تقسیم کرده و از بحران هایی چون بحران آب، بحران مرزی، بحران هویت، بحران اقتصادی، بحران امنیت و بحران جمعیت به عنوان مسایل پیش روی کشورهای جهان اسلام یاد کردند. فرضیه اصلی ایشان این مساله بود که مسایل و مشکلات جهان اسلام را در صورتی می توان به صورت عملی حل و فصل نمود که به شکل مسایل جزی تر درآورده شوند. به واقع با طرح های کلان و بیان نمودن مشکلات کلی نمی توان به راه حل رسید و در ابتدا باید صورت مساله به جزییات تقسیم شود و پس از آن برای مسایل جزئی شده راه حل های مناسب را ارائه داد.
دکتر نبوی: گروه های تکفیری و دغدغه همگرایی اسلامی
ایشان ریشه گروه های تکفیری را در ایده وحدت عنوان کرد و سپس با بررسی سیر فکری جریان تکفیری، ابن تیمیه را به عنوان پدر فکری این جریان و سنت سلف صالح و طرد و حذف دیگران دانستند. پس از آن سید قطب را می توان به عنوان بازتولیدکننده این نوع تفکر معرفی کرد که معتقد است به دو گانه دعوت یا جهاد و عم گفت و گو میان حق و باطل. ایشان در کنار زمینه های فکری گروه های تکفیری، از ریشه هایروانی این گروه نیز یاد کرد؛ عواملی چون آسیب های روانی، خودشیفتگی تاریخی و ... . این رفتارها صرفا ریشه دینی ندارد و گرایش به ترور ریشه روانی دارد یعنی باید جو روانی و فرهنگی را بررسی کنیم. محققان در این حوزه که نگاه روانشناسانه دارند تروریسم را محصول آسیب های روانی می دانند به این مفهوم که تروریست ها آسیب های روانی و ضعف شخصیتی دارند و مشکلات را در درون خود نمی جویند. گروه های تکفیری به باز تفسیر ارزش ها و مفاهیم می پردازند و در این باز تفسیر مفاهیم بار منفی خود را از دست داده و دارای بار ارزشی مثبت می شوند.
در این پروسه نتیجه این می شود که فرد خود را دچار عذاب وجدان نخواهد دید و فعالیت خود را در چارچوب های ماورایی تفسیر می کند. سخن نهایی اینکه اگر قرار باشد نوعی آرامش حاکم گردد باید به ریشه های روانی تحولات توجه بیشتری داشته باشیم.
دکتر دهقانی: داعش راه حلی فراسوی زمان برای مشکلی فراتر از منطقه
پیش از پرداختن به این موضوع باید به چند سوال پاسخ داد. آیای این حرکت (داعش) حرکتی خودجوش است؟ اگر پاسخ منفی است چه مجموعه هایی پشت آن قرار دارند؟ برای اینکه بتوان به این دو سوال پاسخ داد باید چیستی ماهیت داعش را شناخت.
داعش از یک طرف در تاریخ اسلام دارای سابقه فکری است و صرفا حرکتی دینی به شمار نمی رود و ماهیت آن دارای ابعاد مختلفی است. مجموعه داعش توسط مجموعه هایی شکل گرفته که دارای اهداف سیاسی – امنیتی بودند و صرفا در چارچوب منطقه نبوده است. هسته اصلی این گروه از عناصر بعثی بودند که با سپر قرار دادن شعارهای خام اسلامی تند، قصد جذب جوانان و افکار عمومی را داشتند.
علل پیدایش داعش و گرایش به این جریان متفاوت است و باید از یکدیگر تفکیک شود. آمریکایی ها و اسرائیل و برخی بازیگران دیگر برای دست یابی به اهداف سیای و امنیتی خود نیاز به چنین جریانی داشتند و در ادامه نیز انسان هایی از سرتاسر جهان جذب داعش شدند که دلیل این اقدام می تواند نارضایتی از وضع موجود باشد. از جمله این دلایل می توان به اشغال برخی کشورهای اسلامی اشاره کرد. عامل دوم تبعیض در سطح کشورهای اسلامی و غیراسلامی است و سومین عامل هم سیستم های دیکتاتوری است که امکان آزادی را از مردم گرفته و در نتیه آن انسان هایی که از طریق دموکراتیک نمی توانند نظرات خود را ارائه دهند بدنبال روشهای دیگری ازجمله جذب در گروه های ماجراجویی چون داعش می روند.
راهکاری برای مبارزه با داعش: از حیث گرایش پیداکنندگان به داعش الگوی امام علی (ع) در مبارزه با خوارج و نیز سه جنگی که داشتند به عنوان الگوی عملی پیشنهاد می گردد. روشنگری از اساسی ترین اقداماتی است که می توان از آن در مبارزه با گرایش پیداکنندکان استفاده کرد. همچنین دشمن اصلی را از دشمنان فرعی باید جدا کنیم.
دکتر اسلامی: موضوع: غیبت تکنیک در همگرایی جهان اسلام
ایشان در ابتدا تصویری از وضعیت جهان اسلام ترسیم کرد که عبارت است از:
1- تحت نفوذ بودن کشورهای اسلامی،
2- خشونت و بی ثباتی کشورهای اسلامی،
3- وجود دولت های شکننده، 4- تروریسم و جنبش های وحشیانه،
5- فقر، آوارگی و تحقیر،
6- خودسوزی تمدنی و از بین بردن آثار تمدنی در جهان اسلام.
در ادامه نیز ایشان همگرایی را در منطقه گرایی مطرح کرده و آن را راه حلی در مقابل راه حل های گذشته که شعار گونه بوده اند می داند. ایشان همگرایی را در یک پروسه چهار مرحله ای به صورت ذیل مطرح کرد:
1- استقرار دولت های ملی با ثبات و قدرمتند و ایجاد مفاهیمی چون شهروند، قانون و ...
2- دیپلماسی و همکاری میان دولت های ملی
3- اتحاد و ائتلاف کشورهای اسلامی در چارچوب پیمان ها و قراردادهای مشترک
4- نهادگرایی و ایجاد سازمان های همکاری.
دکتر فیرحی: مفهوم وحدت و رادیکالیسم اسلامی
ایشان اشاره داشتند که از ابتدای شکل گیری موضوع وحدت تاکنون در جهان اسلام با پارادوکس مواجه هستیم و موضوعی را راه حل می دانیم که خود عامل اصلی تفرقه بوده و آن تفسیری است که از مفهوم وحدت ارائه داده ایم از این رو در مفهوم وحدت نیاز به بازاندیشی داریم و دومین نکته نیز این است که آیا راهی برای خروج از این وضعیت وجود دارد؟
دکتر فیرحی سپس به بررسی تاریخی مقوله وحدت پرداخته و عنوان داشتند مفهوم وحدت اولین بار در حمله مغول به ایران مطرح شد و پس از آن به صورت جدی تر در هند و بعدتر در مساله فروپاشی عثمانی مطرح شده و در نهایت هم بعد از جنگ جهانی دوم شاهد طرح مجدد آن بودیم. مساله ای که در سیر طرح این مبحث موضوعیت دارد این است که تفرقه عامل عقب ماندگی بوده و لذا در صورت وحدت می توان به پیشرفت رسید و این دو را در مقابل هم مطرح می کردند.
برای رسیدن به وحدت نظریات مختلفی مطرح شده است که می توان به 7 مورد زیر اشاره کرد:
اولین گروه از مسلمانان خواهان بازگشت به عقل در رسیدن به وحدت بودند. نتیجه این شد که با هر اختلاف کوچکی، مذهب کنار گذاشته شد.
دومین گروه اندیشه های سلفی را به عنوان راهکار مناسب همگرایانه برای وحدت ارایه دادند. به عقیده این دسته باید به صدر اسلام برگشته و اختلافات را کنار بگذاریم. مشکل عمده این بود که نوعی گذشته گرایی ضد علم ترویج شد.
سومین راه حل، قرآن گرایی بود. مشکل چنین شیوه ای این بود که قرآن را سطحی دریافت کرده و ارجاعات تخصصی به قرآن را کم میکرد و نوعی روشنفکری رادیکال را ایجاد می کرد که نمونه های زیادی در عصر حاضر از منافقین (سازمان مجاهدین خلق در ایران) گرفته تا بخش بزرگی از اندیشه های داعش محصول همین نوع نگاه است. چنین رویکردی دو نتیجه مهم دارد اول حذف نهادهای مرجعیتی و دوم رادیکالیسم بسیار خشنی که در پی آن می آید.
نظر چهارم این است که حول یک حکومت، جهان اسلام را متحد کنیم. این دیدگاه دنباله رو همان اندیشه های احیای خلافت و امامت است.
پنجمین راه حل تحت عنوان مفهوم رهبری شکل گرفته است. این دیدگاه نیز این مشکل را دارد که چه کسی باید رهبری را بر عهده بگیرد. امروزه شاهدیم که بزرگترین درگیری بین قطب های مدعی رهبری (کشورهای عربستان، ایران و ترکیه هر کدام مدعی روایتی از شایستگی برای بر عهده گرفتن رهبری جهان اسلام هستند) ایجاد شده است.
در کنار این موارد ایده دیگری نیز مطرح شده تحت عنوان کنفرانس سران دولت های اسلامی؛ ولی دشواری اساسی آن است که دولتها در درون اختلاف ایدئولوژیک دارند و به این اتحاد دست نخواهند یافت.
آخرین نظریه ای که در خصوص مساله وحدت جهان اسلام مطرح شده بحث تقریب است. این دیدگاه نه مدعی مرجعیت واحد است و نه بدنبال حکومت واحد می باشد. این دیدگاه نیز بحرانی جدی دارد و آن هم این است که از زمان آیت الله بروجردی تاکنون قدمی به جلو نگذاشته و در همان سطح از همگرایی باقی مانده است.
سوال اساسی این است که چرا هیچ تئوری جواب نداده است؟
خطای بنیادی که وحدت گرایان دارند این است که نمی دانند دقیقا که کجا را باید ترمیم کنند. ایده امام صدر این بود که بجای تحمیل اینکه کدام مذهب باید کوتاه بیاید باید آنها را در یک مسابقه مثبت بیاندازیم، نتیجه آن می شود که مذاهب تلاش می کنند براساس خدمت به انسان خود را تعریف کنند. در یک جمع بندی می توان گفت که آنچه به عنوان راه حل مطرح شده تاکنون خود عامل تفرقه شده است و نیاز داریم برای دست یافتن به وحدت واقعی در جهان اسلام مفهوم بازبینی شده و تعریف شده ای از وحدت ارائه دهیم. از نظر این استاد دانشگاه افراد اندکی مفهوم وحدت را به درتسی فهمیده اند که از جمله می توان به آقا سید احمد زنجانی و امام موسی صدر اشاره کرد. در مالزی نیز به صورت عملی این مسیر طی شده است.
دکتر اطهری: زمینه های همگرایی و واگرایی اسلامی
مفهوم جهان اسلام خود دارای مشکل مفهومی است زیرا جهان اسلام جهان اندیشه ها است و یک اندیشه واحد وجود ندارد. اگر بپذیریم جهان اسلام وجود دارد باید تعریف کرد که چه جهان اسلامی منظور نظر می باشد، این جهان اسلام جهانی فرهنگی، جغرافیایی، تاریخی است و یا جهان دیگری است. کشورهای اسلامی چند ویژگی دارند که موید این است مفهوم جهان اسلام بودن صادق نیست: الف- تفاوت های فرهنگی، ب- تفاوت های قومی نژادی، پ- تفاوت های زبانی و مشکل مهمی چون عدم شناخت صحیح از دیگر جوامع اسلامی، ت- وجود ایدئولوژی های مختلف، ث- مشکلات اقتصادی، د- مشکلات مرزی و تاریخی، ذ- مشکلات امنیتی در منطقه، ر- تفاوت های سیاسی زیاد، ز- اختلاف در داشتن منابع. با وجود این تفاوت ها نمی توان گفت همگرایی جهان اسلام شکل خواهد گرفت و صحبت از آن بسیار مشکل است. برای حرکت به سوی همگرایی باید از حداقل ها شروع کرد و پس از شکل گیری تجانس های بیشتر در بین کشورهای اسلامی به سوی وحدت رفت. دکتر اطهری در آخر ضمن تاکید بر وجود اسلام های متفاوت عنوان کرد که باید به اسلام های مختلف اجازه ظهور داد و هر اسلام را بر اساس کارکرد آن در زیست اجتماعی دنبال کرد.
دکتر تقوی: پایان بهار عربی و ظهور داعش
ایشان در سخنان خود از جمله عوامل واگرایی در جهان اسلام را افراط گرایی دینی و سیاسی مطرح کرد که نمونه بارز آن داعش است.
علل پیدایش داعش:
در این خصوص چند نظر وجود دارد؛ یک دسته نظریات داعش را حرکتی دینی از درون جامعه اهل سنت می دانند، دسته دوم آن را ساخته دست غرب و به خصوص آمریکا قلمداد کرده و دسته سومی نیز این پدیده را ریشه در حوادث سیاسی دانسته و مخالف آن است که ریشه داعش را در تمدن اسلامی یا فرهنگ عربی ببینیم. فرضیه اصلی این است که شکست بهار عربی را می توان به عنوان عامل پیدایش داعش در نظر گرفت. بواقع هدف داعش از بین بردن استبداد قدیمی موجود است. از رهگذر بررسی انقلابات مردمی در کشورهای عبی می توان به این نتیجه رسید که هرچه شکست جنبش های مردمی در کشورهای عربی بیشتر نمایان شد از آن سو دامنه فعالیت های داعش گسترش یافته است. ایشان در ادامه به بررسی وضعیت کشورهای عربی (از جمله تونس، اردن، یمن، عربستان، مصر، سوریه و بحرین) توسط نمودارهایی که براساس افزایش اقدامات تروریستی در این کشورهای بین سالهای 1970 تا 2015 و ارتباط آن با افزایش اقدامات گروه داعش و پیوستن شهروندان این کشورها به این گروه پرداختند.
دکتر صفوی: گونه شناسی چالش های جهان اسلام
مساله همگرایی و یا واگرایی در جهان اسلام مانند هر مساله ای بسته به نوع نگاه ما قابل دست یافتن است. بدین مفهوم که تصمیم گیر در این مسایل می تواند به سوی دست یافتن به همگرایی قدم بردارد و یا بر مسایل واگرایی تمرکز داشته باشد. ایشان با استفاده از نظریات واقع گرایی ساختاری و سازه انگاری به گونه شناسی چالش های مختلف در کشورهای اسلامی پرداخت. دکتر صفوی بحران ها را از منظر داخلی/ خارجی، آگاهانه/ ناآگاهانه، ذاتی/ غیرذاتی تقسیم کرده و از بحران هایی چون بحران آب، بحران مرزی، بحران هویت، بحران اقتصادی، بحران امنیت و بحران جمعیت به عنوان مسایل پیش روی کشورهای جهان اسلام یاد کردند. فرضیه اصلی ایشان این مساله بود که مسایل و مشکلات جهان اسلام را در صورتی می توان به صورت عملی حل و فصل نمود که به شکل مسایل جزی تر درآورده شوند. به واقع با طرح های کلان و بیان نمودن مشکلات کلی نمی توان به راه حل رسید و در ابتدا باید صورت مساله به جزییات تقسیم شود و پس از آن برای مسایل جزئی شده راه حل های مناسب را ارائه داد.
دکتر نبوی: گروه های تکفیری و دغدغه همگرایی اسلامی
ایشان ریشه گروه های تکفیری را در ایده وحدت عنوان کرد و سپس با بررسی سیر فکری جریان تکفیری، ابن تیمیه را به عنوان پدر فکری این جریان و سنت سلف صالح و طرد و حذف دیگران دانستند. پس از آن سید قطب را می توان به عنوان بازتولیدکننده این نوع تفکر معرفی کرد که معتقد است به دو گانه دعوت یا جهاد و عم گفت و گو میان حق و باطل. ایشان در کنار زمینه های فکری گروه های تکفیری، از ریشه هایروانی این گروه نیز یاد کرد؛ عواملی چون آسیب های روانی، خودشیفتگی تاریخی و ... . این رفتارها صرفا ریشه دینی ندارد و گرایش به ترور ریشه روانی دارد یعنی باید جو روانی و فرهنگی را بررسی کنیم. محققان در این حوزه که نگاه روانشناسانه دارند تروریسم را محصول آسیب های روانی می دانند به این مفهوم که تروریست ها آسیب های روانی و ضعف شخصیتی دارند و مشکلات را در درون خود نمی جویند. گروه های تکفیری به باز تفسیر ارزش ها و مفاهیم می پردازند و در این باز تفسیر مفاهیم بار منفی خود را از دست داده و دارای بار ارزشی مثبت می شوند.
در این پروسه نتیجه این می شود که فرد خود را دچار عذاب وجدان نخواهد دید و فعالیت خود را در چارچوب های ماورایی تفسیر می کند. سخن نهایی اینکه اگر قرار باشد نوعی آرامش حاکم گردد باید به ریشه های روانی تحولات توجه بیشتری داشته باشیم.
دکتر دهقانی: داعش راه حلی فراسوی زمان برای مشکلی فراتر از منطقه
پیش از پرداختن به این موضوع باید به چند سوال پاسخ داد. آیای این حرکت (داعش) حرکتی خودجوش است؟ اگر پاسخ منفی است چه مجموعه هایی پشت آن قرار دارند؟ برای اینکه بتوان به این دو سوال پاسخ داد باید چیستی ماهیت داعش را شناخت.
داعش از یک طرف در تاریخ اسلام دارای سابقه فکری است و صرفا حرکتی دینی به شمار نمی رود و ماهیت آن دارای ابعاد مختلفی است. مجموعه داعش توسط مجموعه هایی شکل گرفته که دارای اهداف سیاسی – امنیتی بودند و صرفا در چارچوب منطقه نبوده است. هسته اصلی این گروه از عناصر بعثی بودند که با سپر قرار دادن شعارهای خام اسلامی تند، قصد جذب جوانان و افکار عمومی را داشتند.
علل پیدایش داعش و گرایش به این جریان متفاوت است و باید از یکدیگر تفکیک شود. آمریکایی ها و اسرائیل و برخی بازیگران دیگر برای دست یابی به اهداف سیای و امنیتی خود نیاز به چنین جریانی داشتند و در ادامه نیز انسان هایی از سرتاسر جهان جذب داعش شدند که دلیل این اقدام می تواند نارضایتی از وضع موجود باشد. از جمله این دلایل می توان به اشغال برخی کشورهای اسلامی اشاره کرد. عامل دوم تبعیض در سطح کشورهای اسلامی و غیراسلامی است و سومین عامل هم سیستم های دیکتاتوری است که امکان آزادی را از مردم گرفته و در نتیه آن انسان هایی که از طریق دموکراتیک نمی توانند نظرات خود را ارائه دهند بدنبال روشهای دیگری ازجمله جذب در گروه های ماجراجویی چون داعش می روند.
راهکاری برای مبارزه با داعش: از حیث گرایش پیداکنندگان به داعش الگوی امام علی (ع) در مبارزه با خوارج و نیز سه جنگی که داشتند به عنوان الگوی عملی پیشنهاد می گردد. روشنگری از اساسی ترین اقداماتی است که می توان از آن در مبارزه با گرایش پیداکنندکان استفاده کرد. همچنین دشمن اصلی را از دشمنان فرعی باید جدا کنیم.
دکتر اسلامی: موضوع: غیبت تکنیک در همگرایی جهان اسلام
ایشان در ابتدا تصویری از وضعیت جهان اسلام ترسیم کرد که عبارت است از:
1- تحت نفوذ بودن کشورهای اسلامی،
2- خشونت و بی ثباتی کشورهای اسلامی،
3- وجود دولت های شکننده، 4- تروریسم و جنبش های وحشیانه،
5- فقر، آوارگی و تحقیر،
6- خودسوزی تمدنی و از بین بردن آثار تمدنی در جهان اسلام.
در ادامه نیز ایشان همگرایی را در منطقه گرایی مطرح کرده و آن را راه حلی در مقابل راه حل های گذشته که شعار گونه بوده اند می داند. ایشان همگرایی را در یک پروسه چهار مرحله ای به صورت ذیل مطرح کرد:
1- استقرار دولت های ملی با ثبات و قدرمتند و ایجاد مفاهیمی چون شهروند، قانون و ...
2- دیپلماسی و همکاری میان دولت های ملی
3- اتحاد و ائتلاف کشورهای اسلامی در چارچوب پیمان ها و قراردادهای مشترک
4- نهادگرایی و ایجاد سازمان های همکاری.
منبع: تابناک