گزارشی از کتاب اندیشه سیاسی آیت الله مطهری
کتاب اندیشه سیاسی آیت الله مطهری که به کوشش دکتر نجف لک زایی تهیه و تدوین شده است، عهده دار بررسی مباحث فوق از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری است.
شهید مطهری، از جمله اندیشورانی است که توانسته با قرائتی صحیح از اسلام و سنت اسلامی و درک درست، آن را در مواجهه با افکار الحادی و عقاید انحرافی مطرح نماید و به خوبی از هویت دینی پاسداری کند.به همین دلیل بازخوانی افکار او به ویژه در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی از اهمیت زیادی برخوردار است.
این کتاب، تحلیلی از اندیشه سیاسی استاد شهید در حوزه چیستی و هستی جامعه و تحولات اجتماعی، حکومت اسلامی و ولایت فقیهان در عصر غیبت و تبیین مفهوم و ماهیت دو مقوله عدالت و آزادی است که در پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام به قلم محققان ارجمند آقایان: حمید پارسانیا، حسین توسلی، محمد حسن قدردان قراملکی، منصور میراحمدی و نجف لک زایی فراهم آمده است.
در اندیشه استاد مطهری با دو نوع دغدغه رو به رو هستیم: دغدغه پرداختن به پرسش های پایدار و جهان شمول؛ پاسخ به مسائل گذرا و پرسش های موقت و نوپیدا در صحنه سیاسی اجتماعی عصر خود، که ایشان به هر دو پرداخته اند.
مطهری، مجموعه ای از دنیاهای متفاوت است: دنیای فلسفه، اخلاق، فقه، سیاست، اقتصاد، عرفان، تفسیر، اصول، تاریخ و... اما در همه این عرصه ها، پاسخ گویی به این مشکلات و پرسش ها را مدنظر داشته است؛ پرسش های گذرا و پرسش های پایدار و دائمی.
این کتاب، شامل مجموعه مقالاتی است که با انگیزه پاسخ به برخی از مسائل فرا زمانی و پرسش های پایدار عرصه تفکر سیاسی و زندگی اجتماعی انسان از منظر شهید مطهری فراهم آمده است.این مجموعه، اگرچه شامل چندین مقاله است، اما سعی شده تا هر مقاله، نظام سیاسی، روابط جامعه و نظام سیاسی و مبدأ و غایت نظام اجتماعی و سیاسی از مهم ترین ارکان این طرح است.
مشخصات کتاب شناختی این مجموعه به این صورت است: اندیشه سیاسی آیت الله مطهری، به کوشش نجف لک زایی؛ با همکاری حمید پارسانیا...{و دیگران}؛ مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام، قم: بوستان کتاب، 1381.
اینک به بررسی اجمالی پنج مقاله موجود در کتاب اندیشه سیاسی می پردازیم. این پنج مقاله عبارتند از:
چیستی و هستی جامعه از دیدگاه استاد مطهری (حمید پارسانیا)
حق، عدالت و برابری از دیدگاه استاد مطهری (حسین توسلی)
ولایت فقیه از دیدگاه استاد مطهری (محمد حسن قدردان قراملکی)
آزادی از دیدگاه استاد مطهری (منصور میراحمدی)
انقلاب و تحولات اجتماعی از دیدگاه استاد مطهری (نجف لک زایی).
در مقاله اول، مؤلف، ضمن نقد و بررسی پاسخ های مختلفی که به پرسش« چیستی و هستی جامعه» و «رابطه انسان و جامعه» داده شده، به ارائه پاسخ استاد مطهری به پرسش مزبور پرداخته است. به نظر آقای پارسانیا هر چند دلیل عقلی یا تجربی که علامه طباطبائی و شهید مطهری بر وجود جامعه اقامه کرده اند در معرض اشکال است، اما آن چه را که درباره امکان تحقق جامعه بیان کرده اند مصون از اشکال است، و دلایل نقلی که با استفاده از ظواهر آیات اقامه شده است، فی الجمله اصل وجود جامعه را اثبات می کند.هرچند که این اثبات از حد ظهور آیات فراتر نمی رود و در حکم نص نیست، اما تا زمانی که برهان مستقلی در نفی وجود جامعه اقامه نشود دلیلی از اعراض از ظواهر قرآنی نیست.
از آن جا که نظریات یا برنامه های اصلاحی که درمورد نهادها و اقتدار سیاسی، مثل حکومت و قانون مطرح می شود، قبل از هر چیز مبتنی بر پاسخ خاصی است که به سؤال از حق، برابری و عدالت داده می شود و در واقع مفاهیم مذکور بنیاد نظم اجتماعی و سیاسی هستند، از این رو در مقاله دوم- که در واقع سه مقاله است- مفاهیم و پرسش های مربوط به « حق، عدالت و برابری» توسط آقای توسلی مورد کاوش و بررسی قرار گرفته است.
پرسش از نظم سیاسی مطلوب، که «حکومت اسلامی» است، موضوع و محور مقاله بعدی است. آقای قراملکی پس از فحص و بحث بسیار به نتایج زیر دست یافته است:
1) مطهری بر خلاف سکولارها، مدافع نظریه دو ساحتی بودن دین اسلام است؛ به این معنی که معتقد است علاوه بر مسائل اخروی، مسائل دنیوی نیز مورد توجه اسلام بوده است؛
2) مطهری برای حکومت اسلامی مبتنی بر ولایت فقیه دو رکن قائل است: رکن الهی و رکن مردمی. نظریه خاص مطهری در باب حقوق فطری و طبیعی و حق انتخاب، مبنای رکن مردمی حکومت است؛
3) مطهری در اثبات ولایت فقیه از ادله عقلی و نقلی بهره برده است؛
4) مطهری میان نظام سیاسی مبتنی بر ولایت فقیه و دموکراسی ناسازگاری نمی بیند؛
دیدگاه مطهری درباره« آزادی» موضوع مقاله بعدی است. آقای میراحمدی، با استفاده از چهارچوب نظری مک کالوم، به بررسی انواع واقسام آزادی از دیدگاه استاد پرداخته است. در دیدگاه مذکور، که مبتنی بر تحلیل مفهوم آزادی است، در هر نوع تعریف از آزادی سه عنصر قابل ردیابی است:
1. فاعل یا عامل (Agent)؛
2.مانع یا رادع (Constraint)؛
3.هدف یا غایت (Aim).
در این مقاله، «فرد» به عنوان« عامل» یا فاعل آزادی، «طبیعت و سلطه آن بر انسان»، «سنت ها و قوانین موجود در جامعه»، «انسان های دیگر و سلطه آن بر انسان»، «هوای نفسانی فرد و دین و اعتقادات فردی» به عنوان موانع آزادی و «تکلیف»، «تکامل»، «تعالی» و «سعادت» به عنوان اهداف آزادی از دیدگاه شهید مطهری مورد بررسی قرار گرفته است.
آخرین مقاله، توسط آقای نجف لک زایی به نگارش درآمده، به موضوع «انقلاب و تحولات اجتماعی» پرداخته است. به نظر می رسد مطالعه و بررسی پدیده تغییر و تحول و جهات تکاملی و ارتجاعی آن و نیز سرعت آن از نظر شدت و ضعف و میزان تداوم آن و همینطور علل وعوامل آن، برای هر ملت و جامعه ای که می خواهد زنده، بالانده، با نشاط و روبه پیشرفت باشد،ضروری است.هم باید مبدأ حرکت را بشناسیم وهم مقصد و پایان راه را، هم متحرک را باید شناخت و هم محرّک و محرّک ها را، هم مسیر را باید شناسایی کنیم و هم زمانی را که برای طی مسافت میان مبدأ و مقصد باید سپری کرد.
مطهری متفکری بود که انسان را شناخت، انسانی که متحرک این مسیر است و محرک را نیز که در درون خود او قرار داد، به درستی شناسایی و معرفی کرد و با توجه به تنوع محرک ها و قدرت محرک ها، جهت گیری آن ها را نیز تشخیص داد و در نتیجه توانست دو مسیر تعالی و انحطاط و تکامل و ارتجاع را شناسایی کند و به دیگران نیز بشناساند.
نویسنده: سید جواد میرخلیلی