حکمت-شریف لک زایی، نجمه کیخا - تبیین الگوی رهبری کاریزماتیک امام موسی صدر

تبیین الگوی رهبری کاریزماتیک صدر مبتنی بر تحلیل رفتارشناسانه رابطه امام موسی صدر و شهید دکتر مصطفی چمران

چکیده
    در این مقاله ابعاد رهبری کاریزماتیک در گستره اندیشه و سیره امام موسی صدر مورد بررسی قرار می گیرد و مبتنی بر شاخصه های اساسی فکری و حرکتی ایشان، الگوی رهبری کاریزماتیک صدر در دو بعد شخصیتی و تعاملی طراحی و تبیین می گردد. پس از آن مبتنی بر این الگو رابطه امام صدر با شهید بزرگوار دکتر چمران مورد تحلیل و بررسی رفتارشناسانه قرار می گیرد. بر اساس نتایج حاصل شده امام صدر ویژگیهای تمام عیار یک رهبر کاریزماتیک را داشته اند و شهید دکتر چمران نیز در مقام یک پیرو حقیقی تمامی ابعاد تعاملی الگوی رهبری کاریزماتیک صدر را به نحو شایسته ای دارا بوده است.

1- مقدمه
    از دکتر چمران صحبت کردن دشوار است گویی زبان الکن می شود و قلم قاصر تا شخصیت آن بزرگوار را بخوبی تصویر کند. اما آنگاه که یاد می کنی مظلومیت او را که هنوز هم ادامه دارد، آنگاه که از عدم درک شایسته شخصیت آن بزرگوار قلبت به درد می آید و روحت آزرده، آنگاه ترسیم ابعاد شخصیتی آن عارف نستوه را تکلیف خود می دانی. در این نوشتار دو هدف اصلی مورد نظر می باشد. ابتدا تعیین و تبیین یک الگوی رهبری کاریزماتیک مبتنی بر ویژگیهای شخصیتی و رفتاری امام صدر و دیگری بررسی ابعاد فکری و بینشی و رفتاری شهید بزرگوار دکتر چمران در قالب الگوی تبیین شده. بلکه گامی هرچند کوچک در مسیر شناسایی بهتر ابعاد شخصیتی آن مجاهد راه حق برداشته شود.

2- مفهوم رهبری
    برای واژه رهبری تعابیر و تفاسیر متعددی در سیر اندیشه و تحقیقات اندیشمندان علوم رفتاری ارائه شده است. برخی مانند استادگیل [1] اعتقاد دارند که تعداد تعاریف از رهبری به تعداد افرادی است که آن را تعریف و یا درک نموده اند.
    در پنجاه سال گذشته بیش از شصت و پنج طبقه بندی سیستمی مختلف برای تعریف موازین رهبری ارائه شده است. باس پیشنهاد می کند "برخی تعاریف رهبری را باید بعنوان کار از طریق گروه نگاه کرد. از این دیدگاه رهبر در مرکز فعالیتها و تغییرات گروهی قرار دارد و تجلی اراده گروه است".
    گروه دیگر تعاریف رهبری را در در دیدگاه شخصیتی خلاصه نموده و پیشنهاد می کنند که "رهبری عبارت است از ترکیب صفات و ویژگیهای خاص یا شخصیتهایی که افراد از آنها برخوردار است و این افراد را قادر می سازد که دیگران را تشویق به انجام کار کنند یا کار را از طریق دیگران انجام دهند. برخی هم رهبری را در عمل یا رفتاری که موجب تغییر در گروه می شود تعریف کرده اند. به رغم تعاریف متعددی که از رهبری ارائه شده است، همه این تعاریف در چند مورد مشترکند که عبارتند از:
    1- رهبری یک فرایند است؛
    2- رهبری با تغییر آمیخته است؛
    3- رهبری در داخل یک گروه اتفاق می افتد؛
    4- رهبری هدفمند است.
    بر اساس این اجزاء رهبری عبارت است از "اثری که یک فرد بر گروهی از افراد برای دستیابی به هدف مشترک عمومی می گذارد".
    بر مبنای تئوریها و تحقیقات ارائه شده در حوزه رهبری می توان ابعاد رهبری را از دو دیدگاه مورد بررسی و تحلیل قرار داد. در دیدگاه اول می توان رهبری را از حیث ویژگیها و ابعاد شخصیتی خود رهبر مانند ویژگیهای ظاهری، هوش، برونگرایی، قدرت بیان و سایر خصوصیات شخصی مورد بررسی قرار داد و از سوی دیگر در دیدگاه دوم می توان رهبری را از حیث نوع و چگونگی تعاملات، مراودات و رفتارهایشان با پیروان و چگونگی تأثیر آن پیروان و تغییرات رفتاری صورت گرفته در پیروان مورد بررسی و تحلیل قرار داد.
    در این نوشتار تلاش شده است تا از هردو دیدگاه در بررسیها و تحلیلها بهره گرفته شود.

3- مفهوم رهبری کاریزماتیک
    از آخرین تئوریها و دیدگاهها در حوزه رهبری تئوری رهبری کاریزماتیک(فره مند) می باشد. تئوری رهبری کاریزماتیک نتیجه تحقیقات علوم اجتماعی است.
    کاریزما شکلی از جذاب بودن شخصی است که الهام بخش حمایت و اطاعت بوده و می تواند موجب موفقیت بیشتر رفتار فردی که از این ویژگی برخوردار است در مقایسه با رفتار فردی که بدون این ویژگی است، شود.
    تئوری رهبری کاریزماتیک(فره مند) بیان می کند که اگر پیروان رفتارهای خاصی را از رهبر ببینند، تواناییهای خارق العاده یا قهرمانانه ای به او نسبت می دهند. در بیشتر تحقیقاتی که روی موضوع رهبری کاریزماتیک انجام شده است سعی شده است تا اینگونه رفتارهای آن رهبران را از رفتارهای رهبرانی که از چنین موهبتی برخوردار نیستند تفکیک کنند.
    تاکنون چندین اندیشمند و پژوهشگر به بررسی ویژگیهای شخصیتی رهبران کاریزما پرداخته اند. رابرت هاوس [2] سه ویژگی برای رهبران کاریزما برمی شمرد که عبارتند از اعتماد به نفس، تسلط بر خویش و اعتقاد راسخ به باورها و عقاید شخصی. در تحقیقی دیگر وارن بنیس [3] پس از مطالعه بر روی 90 رهبر بسیار موفق به این نتیجه رسید که این دسته از رهبران دارای چهار ویژگی مشخص دارند:1- در هدف قاطعیت دارند و در عزم خود راسخ هستند، 2- آنها می توانند دیدگاه یا هدف مورد نظر را به پیروان خود تفهیم کنند؛ به عبارت دیگر سیستم ارتباطی بسیار قوی دارند، 3- در مسیر خود هیچگاه دچار لغزش نمی شوند و در راه هدفهای خود ثابت قدم هستند، 4- و سرانجام این که آنها از تواناییهای خود آگاهی دارند و می کوشند تا در آنها سرمایه گذاری کنند. همچنین دو پژوهشگر به نامهای کانگنر و کانن گو [4] در دانشگاه مک گیل کانادا نتایج بررسیها و تحقیقات خود را اینگونه بیان می نمایند که رهبران کاریزما اهداف آرمان گرایانه داشته و بدنبال دستیابی به آنها می باشند، نسبت به تامین آن اهداف شخصاً متعهد می باشند و از روشهای متعارف استفاده نمی نمایند، قدرت بیان و اعتماد به نفس دارند و بعنوان پرچمداران نهضت جدید که موجب تغییرات اساسی می شوند شناخته شده اند.
    همچنین دسته دیگر از تحقیقات به بررسی چگونگی تأثیرپذیری پیروان از رهبران کاریزما می پردازد. این فرایند با تصویری که رهبر از خود در ذهن دیگران ایجاد می کند شروع می شود. چنین تصویری باعث می شود که پیروان زمان حال به آینده ای بهتر بپیوندند. رهبر تحقق آینده ای آرمانی را به پیروان نوید می دهد و به پیروان اعتماد و اطمینان خاطر می دهد که به آن آرمانها خواهند رسید. چنین رفتاری باعث ایجاد اعتماد به نفس در پیروان شده و به اصطلاح باعث خودشکوفایی آنها می شود. آنگاه از طریق گفتار و کردار مجموعه ای از ارزشهای جدید ارائه می کند و با رفتار خود بصورت الگویی در می آید که پیروان درصدد تقلید از او برمی آیند. سرانجام یک رهبر کاریزما دست به ایثار و از خودگذشتگی می زند و با انجام کارهای غیرمتعارف و رفتار خویش به پیروان تلقین می کند که نسبت به تصویری که از او در ذهن خود دارند اعتقاد راسخ داشته باشند.
    در ارتباط با نفوذ رهبران کاریزما بر پیروانشان نیز تحقیقات فراوانی صورت گرفته است که نشان دهنده همبستگی بسیار زیاد بین رهبری کاریزماتیک و نحوه عملکرد و سطح رضایتمندی پیروان وجود دارد. رابرت هاوس در سال 1997 بر پایه دستاوردهای مجموع وسیعی از نظامهای علوم اجتماعی، تئوری رهبری کاریزماتیک را با این رویکرد پیشنهاد کرد که 8 ویژگی را بیان نمود.
    کسانی که برای رهبر کاریزما کار می نمایند به گونه ای تحریک می شوند تا تلاش بسیار زیادی انجام دهند و چون به رهبر خود عشق می ورزند نسبت به کار خود ابراز رضایت فراوانی می نمایند.

4- تعیین و تبیین الگوی رهبری کاریزماتیک صدر
    به منظور تعیین و تبیین الگوی رهبری کاریزماتیک صدر نیازمند نگرشی جامع در طراحی الگو می باشیم. بر این اساس تلاش گردید تا تلفیقی از الگوهای رهبری کاریزماتیک موردنظر قرار گیرد. از سوی دیگر با نگاهی بر سیره و گستره اندیشه امام صدر می توان گفت که دو حوزه اساسی می باید در تعیین الگوی رهبری کاریزماتیک صدر موردنظر قرار گیرد. یکی ابعاد شخصیتی که بیانگر ویژگیهای یک رهبر کاریزما از حیث شخصیتی می باشد و صرفاً در حوزه موضوعی رهبر کاریزما می باشد و دیگری ابعاد تعاملی می باشد که در حوزه موضوعی پیروان رهبر می باشد و بیانگر ویژگیهای ارتباطی، تعاملی و نگرشی پیرو در برابر رهبر می باشد.
    بر این اساس در حوزه ابعاد شخصیتی، الگوی کانگنر و کانن گو و در ابعاد تعاملی الگوی رابرت هاوس بعنوان مبنای طراحی الگو جامع رهبری کاریزماتیک صدر قرار گرفتند و سپس با توجه به شرایط رهبری امام صدر در حوزه عملکردی لبنان شاخصهای مورد نظر الگو معین گردیدند. بر این اساس شاخصها و ویژگیهای الگوی تعیین شده رهبری کاریزماتیک در حوزه ابعاد شخصیتی به قرار زیر می باشد:
    1- اعتماد به نفس: آنان نسبت به توانایی و قضاوت خود اعتماد کامل دارند.
    2- دیدگاه: این یک هدف آرمانگرایانه است که آینده را بهتر از وضع موجود متجلی می سازد. هرقدر بین هدف آرمانی و وضع موجود بیشتر اختلاف باشد، احتمال آن زیادتر است که پیروان آن را به دیدگاه خارق العاده رهبر نسبت دهند.
    3- قدرت بیان: آنان می توانند دیدگاه خود را به گونه ای که قابل فهم پیروان باشد ابراز نمایند. این قدرت بیان به گونه ای است که دربرگیرنده نیازهای پیروان است؛ از این رو از نیروی انگیزشی بالایی برخوردار است.
    4- اعتقاد راسخ به هدف: رهبران کاریزما نسبت به دیدگاه و هدف خود اعتقادی راسخ دارند و آماده پذیرش خطرهای بزرگ هستند، هزینه های زیادی به مصرف می رسانند و در جهت جامه عمل پوشاندن به خواسته خود از هیچ نوع ایثار و از خودگذشتگی دریغ نمی نمایند.
    5- رفتار خارق العاده: آنها که از نوعی جذابیت خاص برخوردارند و از نظر رفتار پدیده ای نو، غیرمتعارف و مخالف با هنجارهای رایج ارائه می کنند، هنگامی که در کار خود پیروز شدند رفتارهایشان موجب تحسین، ستایش و تعجب پیروان می شود.
    6- عامل تغییر: رهبران کاریزما را بعنوان عاملانی می پندارند که موجب تغییرات اساسی می شوند. آنها در زمره افرادی نیستند که نسبت به حفظ وضع موجود قانع شوند.
    7- شناخت محیط: این رهبران می توانند محدودیتهای محیطی را بصورتی واقع گرایانه تعیین کنند و منابع لازم برای ایجاد تغییر را مشخص نمایند.

    شاخصها و ویژگیهای الگوی تعیین شده رهبری کاریزماتیک در حوزه ابعاد تعاملی به قرار زیر می باشد:
    1- پیروان به درستی باورهای رهبر اطمینان دارند.
    2- باورهای پیروان شبیه باورهای رهبرانشان می باشند.
    3- پیروان رهبرانشان را بدون قید و شرط قبول دارند.
    4- پیروان احساس تعلق و وابستگی به رهبرشان می کنند.
    5- پیروان مشتاقانه از رهبرشان اطاعت می کنند.
    6- پیروان احساس پایبندی عاطفی نسبت به سازمان و مأموریتشان دارند.
    7- پیروان دارای هدفهای متعالی می باشند.
    8- پیروان بر این باورند که می توانند در کسب موفقیت در مأموریت گروهی سهیم باشند.

    شکل زیر الگوی رهبري کاريزماتيک صدر را ارائه می دهد:.

شکل 1- الگوی رهبري کاريزماتيک صدر

    پس از ارائه الگوی رهبري کاريزماتيک صدر، در این قسمت به منظور تأیید این الگو، ضمن تبیین ابعاد شخصیتی رهبری کاریزماتیک امام صدر، میزان تطابق رابطه امام موسی صدر و شهید والامقام دکتر چمران با ابعاد و شاخصهای تعاملی این الگو مورد تحلیل رفتارشناسانه قرار می گیرد تا ضمن تأیید روایی الگو، ویژگیهای رفتاری و شخصیتی دکتر چمران در تعامل با امام موسی صدر مورد بررسی قرار گیرد.

5- تحلیل ابعاد الگوی رهبري کاريزماتيک صدر
5-1- ابعاد شخصیتی
    در ابتدا به ارائه ابعاد شخصیتی رهبری کاریزماتیک امام صدر می پردازیم:
    • اعتماد به نفس
    امام صدر از همان ابتدا و در زمان تحصیل در حوزه علمیه قم بینش و نگرش متمایزی از خود به نمایش می گذارد. موضع گیری و اقدامات فداکارانه ایشان و همفکرانشان در ارتباط با اصلاحات اساسی در حوزه با توجه به فضای بسته حوزه در آن سالها، از اتکای تحسین برانگیز ایشان بر خود حکایت دارد. آن بزرگوار بر آنچه آموخته و درک کرده اعتقاد راسخ داشته و با تکیه بر ایمان و اعتمادش به قابلیتها و توانمدیهای خویش بر انجام اصلاحات در حوزه همت می گمارد.
    هجرت به لبنان و پذیرفتن مسئولیتی خطیر، سنگین و سرشار از چالشها و موانع، دلیلی دیگر بر ویژگی اعتماد بر خویشتن آن بزرگوار می باشد. ایشان با آگاهی از شرایط بحرانی و تأسف بار شیعیان لبنان گام در این مسیر پر فراز و نشیب می گذارد و چون کوهی استوار در برابر امواج سهمگین غفلت زدگی، بی عدالتی، فقر فرهنگی و اقتصادی می ایستد و خود منشأ تحوات عمیق و اساسی در جامعه رو به زوال شیعیان لبنان می گردد و در این راه سخت با ایمان و اتکال به خداوند و عنایت او و تکیه بر توانمندیها و قابلیتهای ذاتی خود حرکت می کند.
    • دیدگاه آرمانگرایانه
    امام صدر کرامت انسانی را در اسلام مورد تأکید قرار می دهد و تلاش می کند تا این عطیه الهی را در عرصه اجتماعی متجلی نموده به باور مردم برساند. در عرصه مذهبی آن بزرگوار بازسازی هویت شیعی و اعتلای جایگاه اجتماعی شیعیان لبنان را که در شرایط اسف باری به سر می بردند را آرمان خود قرار می دهد. در این راستا ایشان از روشهای تربیتی مستقیم و غیرمستقیم استفاده می نماید و با تأسیس مراکز و مؤسسات فرهنگی در جهت اصلاح ناهنجاریها و انحرافات مذهبی، اعتقادی و فرهنگی همت می گمارد و از این طریق روحیه خودباوری را در بین شیعیان لبنان احیا می کند. آن بزرگوار تبیین و تفسیر حقیقت فراموش شده تشیع را موردنظر قرار می دهد و مذهب را که در ذهن پیروانش صرفاً مجموعه ای از مناسک فردی بود را بصورت مجموعه ای از دغدغه های اجتماعی که با نیازهای مردم سر و کار دارد ارائه می نماید. تبلور آرمانها و اندیشه پاک و مقدس امام صدر در عرصه اجتماعی و همچنین اقتصادی را می توان در تأسیس انجمن شیعه در سال 1967 همچنین حرکت المحرومین در سال 1974 مشاهده کرد. انجمن شیعه در سال 1967 با تصویب پارلمان لبنان شکل قانونی به خود می گیرد و با عنوان مجلس اعلای شیعیان لبنان زمینه ساز تحولات اساسی در جامعه شیعیان لبنان و بازیابی و تثبیت جایگاه ملی شیعیان لبنان و احیای هویت ملی آنها می گردد. همچنین امام صدر به منظور تسری آرمانهای اجتماعی و اقتصادی اش اقدام به تأسیس و راه اندازی مؤسسات و مراکز دیگر نیز نمودند.
    در حوزه اقتصادی نیز آن بزرگوار تلاش می نماید تا مکتب اقتصادی اسلام را در عرصه جامعه متفاوت از مکاتب سرمایه داری و سوسیالیستی و در راستای کاهش فقر و بی عدالتی بکار گیرد. ایشان هدایت و پرورش استعدادهای انسانی و انباشت و تراکم سرمایه انسانی در اقتصاد کشور را موردنظر قرار می دهد که در مکتب اسلام موجب تداوم اقتصادی و اشتغال منابع بشری و حفاظت از محیط زیست می گردد که در نهایت رفاه و سعادت کل جامعه را تأمین می نماید. چنانکه این شیوه در در سیره مبارک پیامبر گرامی اسلام در جهت پیشبرد اقتصاد مسلمانان نیز مشاهده می گردد.
    از نظر سیاسی نیز امام صدر تلاش می کند شیعیان لبنان را همسان دیگر طوایف و نه مقدم بر آنان در عرصه سیاسی کشور مشارکت دهد و بر این اساس در بدو ورود به لبنان شعار گفتگو، تفاهم و همزیستی را موردنظر قرار می دهد.
    • قدرت بیان
    امام صدر عالمی جامع الشرایط است. از سویی بر علوم حوزوی چون فقه، اصول، فلسفه، عرفان، تفسیر و سایر علوم حوزوی اشراف کامل دارد و از سوی دیگر در دانشگاه و در رشته حقوق در اقتصاد دانشگاه تهران تحصیل کرده است. ایشان از ارزشهای بالای انسانی و اخلاقی چون سعه صدر، تواضع، عزت نفس، وقار و مردم دوستی و . . . برخوردار هستند. و لیکن با همه این ویژگیهای ممتاز باید گفت که از دلایل موفقیت بی نظیر آن بزرگوار در جامعه لبنان قدرت کلام و بیان پرنفوذ و تأثیرگذار ایشان بوده که مخاطب را به خود جذب کرده و شیفته می نمود.
    امام صدر دردمند و دلسوخته از آنچه بر شیعیان لبنان و همچنین جامعه لبنان می گذرد، از دل سخن می گفت و سخنش لاجرم بر دل می نشست. لحن سخن دلنشین ایشان آمیخته با آرامش و تواضع و احساسی که از اعماق جانشان نشأت می گرفت، پر حرارت از گرمای عشق خداوندی در نطق های پرشورش متبلور می شد و در اندک زمانی توانست موجبات زدودن کینه ها، اصلاح انحرافات و تباهیها، هوشیاری اجتماعی، شکل گیری عزم ملی و افزایش صلح و برادری را مهیا نماید و البته ویژگیهای پیامبرگونه آن بزرگوار چه از نظر ظاهر و جذابیت سیما و چه در ابعاد اخلاقی و انسانی در تأثیرگذاری سخنانشان مؤثر بوده است.
    • اعتقاد راسخ به هدف
    امام صدر به آرمان مقدسش ایمان راسخ دارد چون به حقیقت هدفش اعتقاد کامل دارد و این ایمان و اعتقاد در کلام او، در عمل او و در لحظه لحظه فعالیت و حرکت او به چشم می خورد. و این اعتقاد راسخ را به مخاطب خود منتقل می کند.
    آنگاه که خطاب به یاسر عرفات می گوید:"بدان ای ابو عمار! شرف قدس اجازه نخواهد داد که این سرزمین به دست غیر مؤمنین آزاد گردد"، به حقیقت آرمانش اعتقاد دارد. و مبتنی بر این ایمان و اعتقاد راسخ است که با ورود به عرصه لبنان، نقطه عطفی در تاریخ شیعیان لبنان رقم می زند و هر لحظه حضورش سرمنشأ پویایی و تحول و بهبود است. ایشان با مطالعه و بررسی تحلیلی و دقیق اوضاع لبنان هدفش را به خوبی درک کرده است و همه هستی اش را صادقانه در این راه می نهد.
    • رفتار خارق العاده
    رفتار، منش و شخصیت منحصربه فرد امام صدر از ایشان فردی متمایز و دارای جایگاه والا در بین اقوام، ادیان و گروههای سیاسی لبنان ساخته بود. چنانکه در شرایط آن روز جامعه لبنان زمینه ساز گفتگو و وحدت ادیان می گردد و همچنین با استفاده از ویژگیهای منحصر به فرد خود برای خاموش کردن جنگ داخلی در لبنان همت می گمارد.
    • عامل تغییر
    امام صدر بسترساز تغییرات اساسی و زیربنایی در جامعه لبنان و بخصوص در بین شیعیان آن شدند و این تغییرات در ابعاد گوناگون، شرایط زندگی بهتری را برای جامعه لبنان نوید داد. تغییر در عرصه سیاسی برای شیعیان لبنان و ارتقاء جایگاه آنان، تغییر در عرصه اقتصادی در جهت تأمین زندگی و حفظ کرامت انسانی شیعیان لبنان، تغییر در ساختار تشکیلاتی و ایجاد نهادها و تشکیلات نظامی و سیاسی، تغییر در عرصه فرهنگی و اجتماعی و اصلاح انحرافات و تباهیها، تغییر در بینش و اعتقادات مذهبی و بسترسازی به منظور درک صحیح حقیقت دین و آرمان تشیع و همچنین تلاش برای ایجاد تغییرات فنی و تخصصی از جمله این تغییرات می باشند.
    • شناخت محیط
    امام صدر با بررسی و مطالعه وضعیت لبنان، شرایط و عوامل اثرگذار محیطی را بخوبی شناسایی کردند و با بهره گیری از هوش و درایت قابل توجهی که داشتند محدودیتها و ضعفها و همچنین فرصتها و پتانسیل موجود در فضای جامعه آن روز شیعیان لبنان را به خوبی مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند و آن را مبنایی برای برنامه ریزی و جهت گیری فعالیتهای خود قرار دادند.

5-2- ابعاد تعاملی
    پس از بررسی ابعاد شخصیتی در این قسمت به بررسی ابعاد تعاملی الگوی رهبري کاريزماتيک صدر می پردازیم:
    • اطمینان به باورهای رهبر
    شهید بزرگوار دکتر مصطفی چمران به راهی که برمی گزیند اعتقاد راسخ دارد و در این راه رهبری امام صدر را با همه وجودش باور دارد. آنگاه که از زندگی در آمریکا با همه آسودگیها و لذتها و جاذبه ها می گسلد و عاشقانه به عرصه جنگ و خون رنج و فقر و تنهایی گام می نهد و همه جانمایه اش را در راهی می برد که رهبرش امام صدر است چرا که به حقیقت آرمانش ایمان دارد و او را وارث درد و رنج تشیع می داند. او امام صدر را چون کوهی استوار یاد می کند که در برابر همه طوفانها و تندبادهای حوادث، صبور و آرام بی پروا و به دور از همه ناپاکیها و بهره مند از ارزشهای والای انسانی، برقرار و پابرجا می ایستد و کاروان سراسر غم و رنج و حرمان شیعیان لبنان را بسوی تعالی پیش می برد. دکتر چمران در راه این باور والا، خود را از همه وابستگیها و دلبستگیهای دنیایی اش جدا می کند. از خانواده اش، همسر و فرزندانش دل می کند و در ماندن در مسیری که رهبرش امام صدر است تردیدی به خود راه نمی دهد. دیگر خود را به دست امام صدر می سپرد و فداکارانه به باورهای مقدس او می پیوندد و مرد اول جهاد و مبارزه و کوشش در رکاب امام صدر می شود. در عرصه های مدیریتی، نظامی، کادرسازی، فرهنگی و اجتماعی و در هرجا که به او نیاز بود پیشگام می شود، و به حق که دکتر چمران در همه عرصه هایی که به آن ورود می کرد نفر اول بود. بر این اساس باید گفت که شهید والامقام دکتر چمران، به درستی باورهای رهبر و مرادش ایمان و اطمینان کامل داشته است.
    • شباهت باورهای پیرو و رهبر
    شهید بزرگوار دکتر چمران فردی است با آرمانهای مقدس الهی و انسانی. رنجش رنج محرومان است و پابرهنگان و قلبش مالامال از مظلومیت همیشه تاریخ تشیع. راهش و کلامش همه در راه زدودن این مظلومیت و در حقیقت، این همان آرمان پاک امام صدر است. می توان گفت که شکل گیری یک هسته پرشور و توانمند اثرگذار بر شرایط پرتلاطم دهه 1960 و 1970 لبنان، منتج از هجرت دو شخصیت بی بدیل است. از سویی امام موسی صدر در راستای هدفی والا و مقدس از ایران رهسپار سرزمین لبنان می شود تا نجات بخش مردم رنج کشیده و مستضعف جنوب لبنان گردد و غبار سالها درد و رنج و حرمان را از چهره هاشان بزداید و از سوی دیگر دکتر چمران با درک درد و رنج مردم ستمدیده لبنان، راهی این کشور می گردد. در این دو هجرت مقدس مولودی شکل می گیرد که امیدبخش شیعیان ستمدیده لبنان است. و چه چیزی جز آرمان و باور مشترک، خط سیر و هدف مشترک و مشابه می تواند این دو نیروی عظیم را به هم پیوند دهد و بدون شک شهید بزرگوار دکتر چمران در این راه مرید و پیرو مرادش امام صدر است.
    • پذیریش بدون قید و شرط رهبر از سوی پیرو
    دکتر چمران به گواه دوستان و همراهان به واقع محو در شخصیت والای امام صدر بوده است. غرق در منش و خط سیر فکری اوست. در برابر امام صدر اطاعت محض است و با همه وجودش او را باور کرده است و حقیقت اندیشه و سلوک امام صدر با تار و پود وجودش عجین شده است. او را کعبه آمال خود می داند. گویی دکتر چمران در مصاحبت و مجاورت با امام صدر گوهر وجودی خود را بیش از پیش در می یابد. گویی آلام و دردهایش در کنار امام صدر تسکین می یابد. شهادت در رکاب امام صدر را افتخاری بس بزرگ می داند. گوهر وجودی امام صدر را درک می کند و اینچنین است که به تعبیر خود سه ویژگی عشق و فقر و تنهایی را در خود متمایز می کند.
    دکتر چمران امام صدر را مظهر علی(ع) و وارث حسین(ع) می داند. او را رمز طایفه شیعه و افتخار آن و نماینده 1400 سال درد و غم و حرمان، مبارزه، سرسختی، حق طلبی و شهادت می داند. بر این اساس و مبتنی بر این اعتقاد باید گفت که او پیرو بدون قید و شرط امام صدر است.
    • تعلق و وابستگی پیرو نسبت به رهبر
    دکتر چمران تعلق خاطر و دلبستگی زایدالوصفی نسبت به امام صدر داشته اند و البته این رابطه متقابل بوده است.چنانکه دکتر صادق طباطبایی، خواهرزاده امام صدر، بیان می دارند که "دکتر چمران رابطه قلبی عمیقی با امام صدرداشته اند، رابطه ای که ظاهراً از حد و مرز حسابهای این جهانی خارج است". اوج این محبت و تعلق خاطر در وصیتنامه دکتر چمران منعکس شده است. آن شهید بزرگوار در وصیتنامه پرسوز و گداز خود امام صدر را با عنوان معبود و معشوق خود مورد خطاب قرار می دهد. البته امام صدر نیز به دکتر چمران علاقمندی و تعلق خاطر بسیاری داشته اند. دکتر چمران همه وجود و جانمایه اش را خالصانه در راه امام صدر فدا می کند و بی شک این فداکاری از عشق منبعث می شود. آنچنانکه در وصیتنامه اش خطاب به امام صدر می گوید که "عشق سوزان من فدای عشقت باد، که بزرگترین و زیباترین مشخصه توست و ارزنده ترین چیزی است که مرا جذب تو کرده است و مقدس ترین خصیصه ای است که در میزان الهی به حساب می آید . . ."
    دکتر چمران نمی تواند لبنان بدون حضور امام صدر را تاب آورد و با پیروزی انقلاب اسلامی ایران رهسپار وطن می شود تا همچون گذشته در سنگری دیگر در برابر پلیدیها مجاهدت نماید. او اعتراض خود را نسبت به اتفاق ناگوار ربودن امام صدر بارها فریاد می زند و نسبت به مسامحه کنندگان در برابر این ظلم بزرگ هرگز سکوت نمی کند و شاید بتوان گفت یکی از عواملی که او را از این عالم خاکی آنچنان به تنگ آورد که دیگر او را یارای ماندن در آن نبود، همین مسامحه ها، تنگ نظریها و غفلتها و کم کاریها نسبت به مسئله ربایش امام صدر بوده است.
    • اطاعت مشتاقانه پیرو از رهبر
    بررسی افکار و دستنوشته ها, کتابها و سخنان شهید بزرگوار دکتر چمران از شور و شوق و اشتیاق عارفانه و عاشقانه ای حکایت می کند که او در برابر خدای خود و در برابر راه مقدس خود و رهبر این راه ابراز می دارد. شوق مجاهدت، شوق فنا شدن در معشوق، شوق پرواز، شوق پرستش، شوق محبت و عشق ورزیدن، شوق نیایش و شوق رسیدن به کمال و این همه در راهی مقدس برایش تعریف می شود. راهی که او درک کرده و امام صدر چلچراغ راهش شده است. بر این اساس دکتر چمران هر قدمی که در این راه می گذارد شوق دستیابی به کمال در این راه برایش بیشتر می شود. و این شوق مقدس است که او را به حرکت در می آورد و در سخت ترین بزنگاهها او را پیروز می گرداند و آنگاه رنجها و دردها در راه وصال حق برایش شیرین و مطلوب می شود و در لحظه لحظه این راه سخت و دشوار جز جمال و جلال خداوندی چیزی نمی بیند. از این عشق است که در این دنیا هیچ نمی خواهد. و آن زمان که این عشق با ایمان و اعتقاد به مرادش امام صدر ممزوج می گردد، گوهر ناب وجود او متجلی می شود و بازوی پرتوان حرکت امام صدر می گردد.
    • پایبندی عاطفی نسبت به نهادها و مأموریت آنها
    دکتر چمران پیوند عاطفی عمیقی با نهادهایی دارد که خود در کنار امام صدر آنها را پایه گذاری کرده است. در کنار امام صدر جنبش امل را پایه گذاری می کند و خود از همه توان، تجربه و دانش خود برای هدایت آن استفاده می کند. حرکت المحرومین را در کنار امام صدر بنیان می نهد و با همه شور و توان و احساس خود برای موفقیت آن همت می گمارد. همچنین مؤسسه صنعتی جبل عامل را پایه گذاری می کند و همه عشق و امید خود را پیش کش یتیمان و کودکان بی سرپرست می نماید. دکتر چمران با تعهد و پایبندی مثال زدنی همه توان و تجربه خود را برای موفقیت نهادهای پایه گذاری شده بکار می گیرد.
    • اهداف متعالی پیرو
    دکتر چمران در مسیری حرکت می کند که راهی متعالی و مبتنی بر ارزشهای والای انسانی است. و این راه متعالی را امام صدر برایش شفاف نموده است. باید گفت که هدفی که در جهت حقیقت دین و ایمان و اعتماد راستین و کمال انسانی و در راستای خدمت به مردم مظلوم و رنج دیده و بدون هیچ مزد و منتی انجام گیرد، بدون شک هدفی متعالی است. این هدف متعالی در کنار امام صدر تصویر می شود که ریشه در تفکر و نگرش متعالی آن بزرگواران دارد. تجلی این هدف متعالی در سراسر زندگی آن بزرگوار دیده می شود. چنانکه ایشان در زمان تحصیل در ایران بر علیه نظام طاغوتی شاه و ساختار استعماری و استبدادی آن مبارزه می کند. پس از کودتای ننگین 28 مرداد 1332 به نهضت مقاومت ملی ایران می پیوندد. در آمریکا خود از مؤسسین انجمن دانشجویان ایرانی کالیفرنیا می شود. پس از قیام 15 خرداد سال 1342 در راستای تحقق اهداف متعالی خود رهسپار مصر شده و مدت دو سال سخت ترین دوره های چریکی و جنگهای پارتیزانی را می آموزد و پس از آن راهی لبنان می شود تا در کنار امام موسی صدر اهداف متعالی خود را در یک بستر مناسب تر و در قالب تشکیلاتی و سازمانی محقق سازد. او در راه همین هدف متعالی است که پس از انقلاب قدم به خاک وطن می گذارد و با همه توان به استقبال سخت ترین و دشوارترین بزنگاهها می رود و سرانجام جان عزیزش را بر سر همین هدف متعالی می گذارد.
    • احساس سهیم بودن پیرو در کسب موفقیت در مأموریت گروهی
    مجموعه ای که امام صدر آن را رهبری می کند مملو از شور و صمیمیت است و مبتنی بر کار گروهی و اهداف الهی و انسانی شکل گرفته است و دکتر چمران خود از نقش و تکلیف خود آگاه است. وظیفه را بخوبی درک می کند و همه توانش را برای آن بکار می گیرد. برای دکتر چمران هر قدمی که در رکاب امام صدر و در راستای زدودن آلام و رنجهای مردمان مستضعف جنوب لبنان برداشته شود، موفقیت محسوب می گردد، چرا که او را و جامعه اش را یک قدم به سوی کمال حرکت می دهد. شهید والامقام دکتر چمران همه موجودیتش را در راه موفقیت رسالتی که بر دوشش احساس می کند بکار می گیرد و به راه خود، توان خود و تلاش خود در قالب کار گروهی ایمان دارد و همه پتانسیل و قابلیتهایش را برای اثرگذار بودن بکار می گیرد و می کوشد تا با عمل و سخنش انحرافات و اشتباهات را اصلاح کند. آنگاه که مصر در برابر جریان ناسیونالیسم عربی به جمال عبدالناصر اعتراض می کند و آن را باعث تفرقه مسلمانان می داند و یا آن زمان که برای تعلیم مبارزان ایرانی، پایگاه چریکی مستقلی را ایجاد می کند. او در کنار امام موسی صدر حرکت محرومین و سپس جناح نظامی آن سازمان امل را پایه ریزی می کند، به واقع در مسیر اثرگذاری اش بر جامعه شب زده ای حرکت می کند که در حال اغما می باشد و ارزشهای والای اسلامی و انسانی رو به زوال است.

6- جمع بندی و کلام پایانی
    در این مقاله مبتنی بر مطالعات و بررسیهای صورت گرفته در حوزه الگوهای رهبری کاریزماتیک، با توجه به شرایط رهبری امام صدر در جامعه لبنان، الگوی رهبری کاریزماتیک صدر تبیین گردید و سپس به منظور بررسی روایی الگو، ابعاد و شاخصهای الگو در حوزه شخصیتی امام صدر و ارتباط ایشان با شهید بزرگوار دکتر چمران مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. طبق تحلیلها و نتایج حاصل شده امام صدر ویژگیهای تمام عبار یک رهبر کاریزما را دارا بوده اند و تحلیل رفتارشناسانه ارتباط امام صدر با دکتر چمران ضمن تأیید ابعاد تعاملی الگوی رهبری کاریزماتیک صدر، جایگاه والای شخصیتی، فکری و رفتاری دکتر چمران را ترسیم می کند.

7- پی‌نوشته‌ها
    [1]. Stadgill
    [2]. Robert House
    [3]. Warren Bennis
    [4]. Conger and Kanungo

نویسنده: حسین پیشگام

منبع: روایت صدر