اشاره: در قسمت اول با
طرح شهادت گروهی از مجتهدین مقبول حوزههای علمیهی قم و نجف به این سؤال
پاسخ دادیم که «آیا امام صدر مجتهد بود»؟ در این قسمت بر آن هستیم تا طرح
شهادت گروهی از مجتهدین، «جایگاه علمی و اجتهادی امام صدر را در قیاس با
دیگر بزرگان حوزه» مورد بررسی قرار دهیم. آنچه در پی میآید، عین شهادت
تعداد سیزده تن از این بزرگان است که بدون واسطه و بدون هرگونه ویراستاری
نقل میشود. نسبت علمی این بزرگان با امام صدر، داخل پرانتز قید شده است.
تمامی موارد پیشتر منتشر شدهاند که آدرس آنها در پینوشت یادداشت ذکر شده و
نوار صوتی آنها در آرشیو شخصی نگارنده موجود است. در انتهای این یادداشت،
پاسخ خود امام صدر را به دو سؤال فوقالذکر خواهیم آورد ...
1- آیتالله سید محمد باقر سلطانی طباطبایی (استاد):
1-1- از کسانیکه در قم با ایشان همدوره و همبحث بودند، آقای آقا موسی شبیری زنجانی بود، آقای ناصر مکارم بود، و همینطور عدهای دیگر. اینها همردیف یکدیگر بودند، و البته آقا موسی بر آنها میچربید. [1]
2- آیتالله میرزا علی مشکینی (دوست):
2-1- ایشان از نظر علمی میان افرادی که با هم درس میخواندند، برجسته بودند و اگر از همه بالاتر نبودند، از کسی هم کمتر نبودند. در افق بالایی قرار داشتند. [2]
3- آیتالله ناصر مکارم شیرازی (همدرس و همبحث):
3-1- امام موسی صدر و دکتر بهشتی هر دو دارای نبوغ و استعداد فوقالعاده بودند. هر دو پشتکار و ذوق سلیم داشتند و به همین دلیل هم هر دو خیلی زود و خوب در حوزه علمیه قم درخشیدند. [3]
4- آیتالله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (همدرس و همبحث):
4-1- «درایت، هوش، ذکاوت، سرعت فهم، دقت و تأمل در مسائل علمی، ایشان را در محافل علمی سرآمد همهی دوستانش کرده بود». [4]
4-2- «ایشان دارای نبوغ فکری بود. نبوغ فکری در حد بسیار بالا ... نبوغ فکری امام موسی صدر بینظیر بود، نه کمنظیر». [5]
4-3- «من نمیتوانم بگویم که چه کسی از دیگران بهتر بود. برای اینکه همه قریبالافق بودند. این افرادی که با هم بودند [آقایان صدر، بهشتی، شبیری زنجانی، سید مهدی روحانی، موسوی اردبیلی، ...]، همه در یک افق قرار داشتند. حالا ممکن بود که به نظر بعضیها، یکی در یک بخش از دیگری بهتر بوده باشد؛ اما همه در یک افق بودند. مثلا ممکن بود یکی بگوید آقا موسی صدر بهتر است؛ یکی بگوید آقای بهشتی بهتر است؛ یکی بگوید آقا موسی زنجانی بهتر است؛ یکی بگوید موسوی اردبیلی بهتر است؛ اما اینها همه قریبالافق بودند. یعنی فاصله چندانی با هم نداشتند ... از بس که به هم نزدیک بودند، ترجیح دادن یکی بر دیگری مشکل است ... اینکه من عرض کردم اینها قریبالافق بودند، از نظر فکر علمی است؛ یعنی در فقه، اصول، فلسفه، کلام و این نوع مسائل. ». [6]
5- آیتالله سید مهدی روحانی (همدرس و همبحث):
5-1- «فهم آقای صدر، از فهمهای خیلی خوب و سریعالانتقال بود و مطالب را خیلی زود درک میکرد». [7]
5-2- عدهای که شاید بتوان گفت، در آن وقت [دههی 20ش] از بهترین درسخوانها و محصلین و فضلای حقیقی حوزه بودند، در درس مرحوم آقای داماد شرکت میکردند ... در این حوزه، مرحوم آقای بهشتی و آقای صدر، هر دو فوقالعاده بودند». [8]
5-3- «شاید در میان رفقا، کسی بهتر از ایشان نبود. البته به جز مرحوم بهشتی و تا حدودی هم آقای حاجآقا موسی زنجانی، که هر دو مثل ایشان بودند». [9]
6- آیتالله میرزا علی احمدی میانجی (همدرس و همبحث):
6-1- «از نظر فضل، به نظر بنده ایشان جزء ردیفهای اول حوزه بود». [10]
7- آیتالله مجدالدین محلاتی (همدرس و همبحث):
7-1- اصلا نخبهترین شاگردان جوان مرحوم آقای بروجردی همان افرادی بودند که به درس مرحوم آقا سید محمد داماد میآمدند. [11]
8- آیتالله محمد واعظزاده خراسانی (همدرس):
8-1- «ایشان از هیچیک از آقایانی که با ایشان همدوره بودند، کمتر نبود». [12]
9- آیتالله محمد ابراهیم جناتی (دوست):
9-1- «آقا موسی زمانی که به تحصیلات حوزوی اشتغال داشت، سرآمد همهی دوستان و همدورهایهایش بود. ایشان در نجف که بود از همه جلوتر بود؛ در قم هم شنیدم که از همه جلوتر بود». [13]
10- آیتالله دکتر محمد صادقی تهرانی (همدرس):
10-1- «من دو نفر را در حوزهی قم دیدم که نبوغ داشتند و ممتاز بودند. یکی آقای صدر بود و دیگری مرحوم آقای بهشتی». [14]
10-2- «ایشان اگر مثل مرحوم آیتالله سید محمد باقر صدر در حوزه میماندند، قطعاً گل میکردند». [15]
10-3- «به نظر من آقای صدر از برادر بزرگوارشان [آیتالله سید رضا صدر] که تازه فوت کردند، قویتر بودند. یعنی استعدادشان بیشتر بود. با اینکه مرحوم آقا رضا خیلی قوی بود». [16]
10-4- «آقای صدر از نظر نبوغ علمی و فهم خیلی ممتاز بودند. ایشان فرد نابغه و ممتازی بودند که نظیرشان یا پیدا نمیشود یا اینکه به سختی یافت می گردد». [17]
11- آیتالله سید رضی شیرازی (دوست):
11-1- «در یک کلمه، آقای آقا موسی صدر، فردی فوقالعاده و جامعالاطراف بود و در میان اقران خود بینظیر یا کمنظیر بود». [18]
12- آیتالله مهدی حائری تهرانی (همدرس):
12-1- «از نظر تحصیلات فقاهتی، ایشان از افراد برجستهای بودند که در همان موقع [قبل از سفر تحصیلی به نجف در سال 1333ش] در بین همهی دوستان مشار بالبنان بودند». [19]
12-2- «ایشان در درس مرحوم آیتالله آقای داماد، در میان دوستان ارشد بودند». [20]
13- آیتالله سید عباس حسینی کاشانی (دوست):
13-1- «حضرت آیتالله خویی خیلی به ایشان عنایت داشتند. یک بار من از آقای خویی شنیدم که فرمودند: به قدری من از آقای صدر خوشم میآید، که اگر ایشان دو سه سال دیگر در نجف بماند، یکی از بزرگترین شخصیتهای ارزندهی علمی شیعه خواهد شد». این اعتراف مرجعی بزرگ مثل آقای خویی که استاد حوزهی علمیه در حدود نیم قرن بودند، بزرگترین دلالت است بر شخصیت علمی ایشان». [21]
و اما اینک شهادت خود امام صدر:
14- آیتالله سید موسی صدر
14-1- «من از هیج کدام از اساتید خود اجازهی اجتهاد درخواست نکردم. اما تمامی دوستان من که اکنون [اوایل دههی 40ش] در جایگاه بعد از مراجع عظام تقلید قرار دارند، هیچکدامشان بر من مقدم نبودند؛ نه در تدریس؛ نه در مباحثه و مناقشه با استاد؛ نه در فهم نصوص؛ نه در درایه، حدیث، رجال و نه در دیگر علوم». [22]
14-2- «من برای مرجعیت احترام زیادی قائل هستم و همواره به وحدت آن دعوت کردهام. با اینکه خود قادر هستم حکم شرعی را از منابع و مدارک مقرر اشتنباط کنم، اما موضعی خلاف موضع مرجع [اعلی] نمیگیرم و بلکه تعمد دارم تا اجتهادم را با رأی او منطبق سازم. [23]
1- آیتالله سید محمد باقر سلطانی طباطبایی (استاد):
1-1- از کسانیکه در قم با ایشان همدوره و همبحث بودند، آقای آقا موسی شبیری زنجانی بود، آقای ناصر مکارم بود، و همینطور عدهای دیگر. اینها همردیف یکدیگر بودند، و البته آقا موسی بر آنها میچربید. [1]
2- آیتالله میرزا علی مشکینی (دوست):
2-1- ایشان از نظر علمی میان افرادی که با هم درس میخواندند، برجسته بودند و اگر از همه بالاتر نبودند، از کسی هم کمتر نبودند. در افق بالایی قرار داشتند. [2]
3- آیتالله ناصر مکارم شیرازی (همدرس و همبحث):
3-1- امام موسی صدر و دکتر بهشتی هر دو دارای نبوغ و استعداد فوقالعاده بودند. هر دو پشتکار و ذوق سلیم داشتند و به همین دلیل هم هر دو خیلی زود و خوب در حوزه علمیه قم درخشیدند. [3]
4- آیتالله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (همدرس و همبحث):
4-1- «درایت، هوش، ذکاوت، سرعت فهم، دقت و تأمل در مسائل علمی، ایشان را در محافل علمی سرآمد همهی دوستانش کرده بود». [4]
4-2- «ایشان دارای نبوغ فکری بود. نبوغ فکری در حد بسیار بالا ... نبوغ فکری امام موسی صدر بینظیر بود، نه کمنظیر». [5]
4-3- «من نمیتوانم بگویم که چه کسی از دیگران بهتر بود. برای اینکه همه قریبالافق بودند. این افرادی که با هم بودند [آقایان صدر، بهشتی، شبیری زنجانی، سید مهدی روحانی، موسوی اردبیلی، ...]، همه در یک افق قرار داشتند. حالا ممکن بود که به نظر بعضیها، یکی در یک بخش از دیگری بهتر بوده باشد؛ اما همه در یک افق بودند. مثلا ممکن بود یکی بگوید آقا موسی صدر بهتر است؛ یکی بگوید آقای بهشتی بهتر است؛ یکی بگوید آقا موسی زنجانی بهتر است؛ یکی بگوید موسوی اردبیلی بهتر است؛ اما اینها همه قریبالافق بودند. یعنی فاصله چندانی با هم نداشتند ... از بس که به هم نزدیک بودند، ترجیح دادن یکی بر دیگری مشکل است ... اینکه من عرض کردم اینها قریبالافق بودند، از نظر فکر علمی است؛ یعنی در فقه، اصول، فلسفه، کلام و این نوع مسائل. ». [6]
5- آیتالله سید مهدی روحانی (همدرس و همبحث):
5-1- «فهم آقای صدر، از فهمهای خیلی خوب و سریعالانتقال بود و مطالب را خیلی زود درک میکرد». [7]
5-2- عدهای که شاید بتوان گفت، در آن وقت [دههی 20ش] از بهترین درسخوانها و محصلین و فضلای حقیقی حوزه بودند، در درس مرحوم آقای داماد شرکت میکردند ... در این حوزه، مرحوم آقای بهشتی و آقای صدر، هر دو فوقالعاده بودند». [8]
5-3- «شاید در میان رفقا، کسی بهتر از ایشان نبود. البته به جز مرحوم بهشتی و تا حدودی هم آقای حاجآقا موسی زنجانی، که هر دو مثل ایشان بودند». [9]
6- آیتالله میرزا علی احمدی میانجی (همدرس و همبحث):
6-1- «از نظر فضل، به نظر بنده ایشان جزء ردیفهای اول حوزه بود». [10]
7- آیتالله مجدالدین محلاتی (همدرس و همبحث):
7-1- اصلا نخبهترین شاگردان جوان مرحوم آقای بروجردی همان افرادی بودند که به درس مرحوم آقا سید محمد داماد میآمدند. [11]
8- آیتالله محمد واعظزاده خراسانی (همدرس):
8-1- «ایشان از هیچیک از آقایانی که با ایشان همدوره بودند، کمتر نبود». [12]
9- آیتالله محمد ابراهیم جناتی (دوست):
9-1- «آقا موسی زمانی که به تحصیلات حوزوی اشتغال داشت، سرآمد همهی دوستان و همدورهایهایش بود. ایشان در نجف که بود از همه جلوتر بود؛ در قم هم شنیدم که از همه جلوتر بود». [13]
10- آیتالله دکتر محمد صادقی تهرانی (همدرس):
10-1- «من دو نفر را در حوزهی قم دیدم که نبوغ داشتند و ممتاز بودند. یکی آقای صدر بود و دیگری مرحوم آقای بهشتی». [14]
10-2- «ایشان اگر مثل مرحوم آیتالله سید محمد باقر صدر در حوزه میماندند، قطعاً گل میکردند». [15]
10-3- «به نظر من آقای صدر از برادر بزرگوارشان [آیتالله سید رضا صدر] که تازه فوت کردند، قویتر بودند. یعنی استعدادشان بیشتر بود. با اینکه مرحوم آقا رضا خیلی قوی بود». [16]
10-4- «آقای صدر از نظر نبوغ علمی و فهم خیلی ممتاز بودند. ایشان فرد نابغه و ممتازی بودند که نظیرشان یا پیدا نمیشود یا اینکه به سختی یافت می گردد». [17]
11- آیتالله سید رضی شیرازی (دوست):
11-1- «در یک کلمه، آقای آقا موسی صدر، فردی فوقالعاده و جامعالاطراف بود و در میان اقران خود بینظیر یا کمنظیر بود». [18]
12- آیتالله مهدی حائری تهرانی (همدرس):
12-1- «از نظر تحصیلات فقاهتی، ایشان از افراد برجستهای بودند که در همان موقع [قبل از سفر تحصیلی به نجف در سال 1333ش] در بین همهی دوستان مشار بالبنان بودند». [19]
12-2- «ایشان در درس مرحوم آیتالله آقای داماد، در میان دوستان ارشد بودند». [20]
13- آیتالله سید عباس حسینی کاشانی (دوست):
13-1- «حضرت آیتالله خویی خیلی به ایشان عنایت داشتند. یک بار من از آقای خویی شنیدم که فرمودند: به قدری من از آقای صدر خوشم میآید، که اگر ایشان دو سه سال دیگر در نجف بماند، یکی از بزرگترین شخصیتهای ارزندهی علمی شیعه خواهد شد». این اعتراف مرجعی بزرگ مثل آقای خویی که استاد حوزهی علمیه در حدود نیم قرن بودند، بزرگترین دلالت است بر شخصیت علمی ایشان». [21]
و اما اینک شهادت خود امام صدر:
14- آیتالله سید موسی صدر
14-1- «من از هیج کدام از اساتید خود اجازهی اجتهاد درخواست نکردم. اما تمامی دوستان من که اکنون [اوایل دههی 40ش] در جایگاه بعد از مراجع عظام تقلید قرار دارند، هیچکدامشان بر من مقدم نبودند؛ نه در تدریس؛ نه در مباحثه و مناقشه با استاد؛ نه در فهم نصوص؛ نه در درایه، حدیث، رجال و نه در دیگر علوم». [22]
14-2- «من برای مرجعیت احترام زیادی قائل هستم و همواره به وحدت آن دعوت کردهام. با اینکه خود قادر هستم حکم شرعی را از منابع و مدارک مقرر اشتنباط کنم، اما موضعی خلاف موضع مرجع [اعلی] نمیگیرم و بلکه تعمد دارم تا اجتهادم را با رأی او منطبق سازم. [23]
نویسنده: حسین وهابیان
منبع: پایگاه اطلاع رسانی روایت صدر