طبقه بندی علوم از نظر حضرت امام (ره) مبتنی بر انسان‌شناسی ویژه ایشان است، به نظر ایشان در بین علوم آنچه به حال حیات ابدی و زندگانی جاویدان انسان نافع است، بهتر از همه است و آن علمی است که انبیا و اولیا به آن امر کردند.
خبرگزاری فارس ـ حجت‌الاسلام نجف لک‌زایی (استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم): امام خمینی (ره) ذیل حدیث بیست و چهار در کتاب «چهل حدیث» ضمن نقد دیدگاه‌های مذکور، به ارائه دیدگاه خویش پرداخته است.
متن حدیثی که حضرت امام (ره) در طبقه بندی علوم از آن استفاده کرده‌اند، بدین شرح است: فرمود موسی بن جعفر (ع) رسول خدا (ص) به مسجد داخل شد، ناگاه جماعتی را مشاهده کرد که اطراف مردی دور می‌زنند. فرمود:این کیست/ گفته شد: علامه‌ای است. فرمود: معنی علامه چیست؟ گفتند: داناترین مردم است به نسب‌های عرب و وقایع آن و روزگار جاهلیت و اشعار عربی. پیغمبر (ص) فرمود: این علمی است که از جهل او ضرر و زیانی نمی‌رسد و از علم او سودی حاصل نمی‌شود. علم همانا منحصر است به سه چیز: آیه محکمه، فریضه عادله یا سنت قائمه و غیر از اینها زیادت است.
*مبانی انسان شناختی طبقه بندی علوم
طبقه بندی علوم از نظر حضرت امام (ره) مبتنی بر انسان‌شناسی ویژه ایشان است. از نظر حضرت امام (ره) انسان به طور اجمال و کلی دارای سه نشئه و صاحب سه مقام و عالم است: 1- نشئه آخرت و عالم غیب و مقام روحانیت و عقل 2- نشئه برزخ و عالم متوسط بین‌العالمین و مقام خیال و 3- نشئه دنیا و مقام ملک و عالم شهادت.
از نظر ایشان برای هر یک از این مقامات، کمال خاص و تربیت و عمل مخصوصی است و انبیا (ع) آورنده آن اعمال هستند. از این رو ایشان نتیجه می‌گیرند که تمام علوم نافع تقسیم می‌شود به سه علم: 1- علمی که به کمالات عقلی و وظایف روحی مربوط است 2- علمی که درباره اعمال قلبیه و وظایفه آنست و 3- علمی که راجع به اعمال قالبیه و وظایف نشئه ظاهری نفس است.
*علوم اسلامی
از نظر امام خمینی علوم اسلامی با نظر به سه نشئه مذکور، در سه شاخه قابل طبقه بندی است. علوم مربوط به نشئه اول عبارتند از علم به ذات مقدس حق و معرفت اوصاف جمال و جلال، علم به عوالم غیبیه از قبیل ملائکه و اصناف آن از اعلی مراتب جبروت و ملکوت اعلی تا ملائکه ارضیه و جنود حق، علم به انبیا و اولیا و مقامات و مدارج آنها، علم به کتب الهی و کیفیت نزول وحی و تنزل ملائکه و روح، علم به نشئه آخرت و کیفیت بازگشت موجودات به عالم غیب و حقیقت عالم برزخ و قیامت و تفاصیل آنها و بالجمله علم به مبدأ وجود و حقیقت و مراتب آن و بسط و قبض و ظهور و رجوع آن.
متکفل این علوم پس از انبیا و اولیا (ع) فلاسفه و حکما و اصحاب معرفت و عرفان هستند. علوم مربوط به نشئه دوم عبارتند از علم به منجیات و مهلکات خلقیه یعنی علم به محاسن اخلاق، مثل صبر و شکر و حیا و تواضع و رضا و شجاعت و سخاوت و زهد و روع و توقا و دیگر محاسن اخلاق، علم به کیفیت تحصیل آنها و اسباب حصول آنها و مبادی و شرایط آنها. علوم مربوط به نشئه سوم عبارتند از علم فقه و مبادی آن و علم آداب معاشرت و تدبیر منزل و سیاست مدرن که متکفل آن پس از انبیا و اوصیا (ع) علمای ظاهر و فقها و محدثان هستند.
*نگاه نظام‌مند به علوم
از نظر امام خمینی هر یک از مراتب سه گانه انسانی که ذکر شد، بطوری به هم مرتبط است که آثار هر یک به دیگری سرایت می‌کند چه در جانب کمال و چه در طرف نقص. برای مثال اگر کسی قیام به وظایف عبادی و مناسک ظاهری کند، خلقش رو به نیکویی و عقایدش رو به کمال می‌رود. از نظر ایشان حتی تعبیر به ارتباط نیز از ضیق مجال و تنگی قافیه است بلکه باید گفت یک حقیقت است که دارای مظاهر مختلف است.
*جایگاه علوم دیگر در طبقه بندی علوم از دیدگاه امام خمینی (ره)
بنظر حضرت امام (ره) علوم دیگر داخل در یکی از اقسام سه گانه است برای مثال علم طب و تشریع و نجوم هیئت و امثال آنها در صورتی که نظر آیت و علامت بسوی آنها داشته باشیم و علم تاریخ و امثال آن، در صورتی که با نظر عبرت به آنها مراجعه کنیم،در آیه محکمه داخل می شوند بواسطه آنها علم به الله یا علم به معاد حاصل یا تقویت می‌شود.
پس کلیه علوم تقسیم می‌شوند به سه قسمت اول آنکه نافع به حال انسان است بحسب احوال نشئات دیگر که غایت خلقت، وصول به آنست و این قسمت همان است که جناب ختمی مرتبت (ص) علم دانسته و آن را به سه قسمت تقسیم کردند. دوم آنکه ضرر می رساند به حال انسان و او را از وظایف لازمه خود منصرف می کند و این قسم از علوم مذمومه است که نباید انسان پیرامون آن بگذرد، مثل علم سحر و شعبده و کیمیا و امثال آن.
سوم آنکه ضرر و نفعی ندارد مثل آنکه فضول اواقت را انسان بواسطه تفریح، صرف بعضی از آنها کند مثل حساب و هندسه و هیئت و امثال آن و این قسمت از علوم را اگر انسان بتواند تطبیق با یکی از علوم ثلاثه کند خیلی بهتر است والا حتی الامکان اشتغال پیدا نکردن به آنها بهتر است زیرا که انسان عاقل پس از آنکه بفهمد که با این عمرهای کوتاه، وقت کم و موانع و حوادث بسیار نمی تواند جامعه جمیع علوم و حائز همه فضایل شود، باید فکر کند که در علوم کدامیک به حال او نافعتر است و خود را به آن مشغول کند و تکمیل آن دهد.
به نظر امام (ره) در بین علوم آنچه به حال حیات ابدی و زندگانی جاویدان انسان نافع است، بهتر از همه است و مهمتر از جمیع آنهاست و آن علمی است که انبیا و اولیا به آن امر کردند و ترغیب به آن کردند و آن عبارت از علوم سه گانه است.
به نظر می‌رسد وقت آن رسیده است که با مبنا قرار دادن حکمت متعالیه بعنوان مبنای فلسفی علوم در جمهوری اسلامی ایران و طراحی هندسه علوم بر این مبنا، در ادامه و تکمیل کاری که حضرت امام انجام داده است، شاهد شکوفایی و رونق بیش از پیش علوم در حوزه و دانشگاه باشیم. همچنین به نظر می‌رسد طبقه بندی علوم از این دیدگاه می‌تواند مبنای تحولی جدی در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه علمیه باشد.
خبرگزاری فارس ـ حجت‌الاسلام نجف لک‌زایی (استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم): امام خمینی (ره) ذیل حدیث بیست و چهار در کتاب «چهل حدیث» ضمن نقد دیدگاه‌های مذکور، به ارائه دیدگاه خویش پرداخته است.
متن حدیثی که حضرت امام (ره) در طبقه بندی علوم از آن استفاده کرده‌اند، بدین شرح است: فرمود موسی بن جعفر (ع) رسول خدا (ص) به مسجد داخل شد، ناگاه جماعتی را مشاهده کرد که اطراف مردی دور می‌زنند. فرمود:این کیست/ گفته شد: علامه‌ای است. فرمود: معنی علامه چیست؟ گفتند: داناترین مردم است به نسب‌های عرب و وقایع آن و روزگار جاهلیت و اشعار عربی. پیغمبر (ص) فرمود: این علمی است که از جهل او ضرر و زیانی نمی‌رسد و از علم او سودی حاصل نمی‌شود. علم همانا منحصر است به سه چیز: آیه محکمه، فریضه عادله یا سنت قائمه و غیر از اینها زیادت است.
*مبانی انسان شناختی طبقه بندی علوم
طبقه بندی علوم از نظر حضرت امام (ره) مبتنی بر انسان‌شناسی ویژه ایشان است. از نظر حضرت امام (ره) انسان به طور اجمال و کلی دارای سه نشئه و صاحب سه مقام و عالم است: 1- نشئه آخرت و عالم غیب و مقام روحانیت و عقل 2- نشئه برزخ و عالم متوسط بین‌العالمین و مقام خیال و 3- نشئه دنیا و مقام ملک و عالم شهادت.
از نظر ایشان برای هر یک از این مقامات، کمال خاص و تربیت و عمل مخصوصی است و انبیا (ع) آورنده آن اعمال هستند. از این رو ایشان نتیجه می‌گیرند که تمام علوم نافع تقسیم می‌شود به سه علم: 1- علمی که به کمالات عقلی و وظایف روحی مربوط است 2- علمی که درباره اعمال قلبیه و وظایفه آنست و 3- علمی که راجع به اعمال قالبیه و وظایف نشئه ظاهری نفس است.
*علوم اسلامی
از نظر امام خمینی علوم اسلامی با نظر به سه نشئه مذکور، در سه شاخه قابل طبقه بندی است. علوم مربوط به نشئه اول عبارتند از علم به ذات مقدس حق و معرفت اوصاف جمال و جلال، علم به عوالم غیبیه از قبیل ملائکه و اصناف آن از اعلی مراتب جبروت و ملکوت اعلی تا ملائکه ارضیه و جنود حق، علم به انبیا و اولیا و مقامات و مدارج آنها، علم به کتب الهی و کیفیت نزول وحی و تنزل ملائکه و روح، علم به نشئه آخرت و کیفیت بازگشت موجودات به عالم غیب و حقیقت عالم برزخ و قیامت و تفاصیل آنها و بالجمله علم به مبدأ وجود و حقیقت و مراتب آن و بسط و قبض و ظهور و رجوع آن.
متکفل این علوم پس از انبیا و اولیا (ع) فلاسفه و حکما و اصحاب معرفت و عرفان هستند. علوم مربوط به نشئه دوم عبارتند از علم به منجیات و مهلکات خلقیه یعنی علم به محاسن اخلاق، مثل صبر و شکر و حیا و تواضع و رضا و شجاعت و سخاوت و زهد و روع و توقا و دیگر محاسن اخلاق، علم به کیفیت تحصیل آنها و اسباب حصول آنها و مبادی و شرایط آنها. علوم مربوط به نشئه سوم عبارتند از علم فقه و مبادی آن و علم آداب معاشرت و تدبیر منزل و سیاست مدرن که متکفل آن پس از انبیا و اوصیا (ع) علمای ظاهر و فقها و محدثان هستند.
*نگاه نظام‌مند به علوم
از نظر امام خمینی هر یک از مراتب سه گانه انسانی که ذکر شد، بطوری به هم مرتبط است که آثار هر یک به دیگری سرایت می‌کند چه در جانب کمال و چه در طرف نقص. برای مثال اگر کسی قیام به وظایف عبادی و مناسک ظاهری کند، خلقش رو به نیکویی و عقایدش رو به کمال می‌رود. از نظر ایشان حتی تعبیر به ارتباط نیز از ضیق مجال و تنگی قافیه است بلکه باید گفت یک حقیقت است که دارای مظاهر مختلف است.
*جایگاه علوم دیگر در طبقه بندی علوم از دیدگاه امام خمینی (ره)
بنظر حضرت امام (ره) علوم دیگر داخل در یکی از اقسام سه گانه است برای مثال علم طب و تشریع و نجوم هیئت و امثال آنها در صورتی که نظر آیت و علامت بسوی آنها داشته باشیم و علم تاریخ و امثال آن، در صورتی که با نظر عبرت به آنها مراجعه کنیم،در آیه محکمه داخل می شوند بواسطه آنها علم به الله یا علم به معاد حاصل یا تقویت می‌شود.
پس کلیه علوم تقسیم می‌شوند به سه قسمت اول آنکه نافع به حال انسان است بحسب احوال نشئات دیگر که غایت خلقت، وصول به آنست و این قسمت همان است که جناب ختمی مرتبت (ص) علم دانسته و آن را به سه قسمت تقسیم کردند. دوم آنکه ضرر می رساند به حال انسان و او را از وظایف لازمه خود منصرف می کند و این قسم از علوم مذمومه است که نباید انسان پیرامون آن بگذرد، مثل علم سحر و شعبده و کیمیا و امثال آن.
سوم آنکه ضرر و نفعی ندارد مثل آنکه فضول اواقت را انسان بواسطه تفریح، صرف بعضی از آنها کند مثل حساب و هندسه و هیئت و امثال آن و این قسمت از علوم را اگر انسان بتواند تطبیق با یکی از علوم ثلاثه کند خیلی بهتر است والا حتی الامکان اشتغال پیدا نکردن به آنها بهتر است زیرا که انسان عاقل پس از آنکه بفهمد که با این عمرهای کوتاه، وقت کم و موانع و حوادث بسیار نمی تواند جامعه جمیع علوم و حائز همه فضایل شود، باید فکر کند که در علوم کدامیک به حال او نافعتر است و خود را به آن مشغول کند و تکمیل آن دهد.
به نظر امام (ره) در بین علوم آنچه به حال حیات ابدی و زندگانی جاویدان انسان نافع است، بهتر از همه است و مهمتر از جمیع آنهاست و آن علمی است که انبیا و اولیا به آن امر کردند و ترغیب به آن کردند و آن عبارت از علوم سه گانه است.
به نظر می‌رسد وقت آن رسیده است که با مبنا قرار دادن حکمت متعالیه بعنوان مبنای فلسفی علوم در جمهوری اسلامی ایران و طراحی هندسه علوم بر این مبنا، در ادامه و تکمیل کاری که حضرت امام انجام داده است، شاهد شکوفایی و رونق بیش از پیش علوم در حوزه و دانشگاه باشیم. همچنین به نظر می‌رسد طبقه بندی علوم از این دیدگاه می‌تواند مبنای تحولی جدی در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه علمیه باشد.