در اواخر اسفند 1387 در مراسمی در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی که به منظور بزرگداشت سومین سالگشت شهدای فاجعه تاسوکی برگزار شد، از کتاب تازه منتشر شده «تاسوکی؛ خاطرات یک گروگان» ـ که الان به چاپ پنجم رسیده ـ هم رونمایی شد. این کتاب حاوی خاطرات رضا لک­ زایی است که در 25 اسفند 1384 در فاجعه تروریستی خونین تاسوکی به گروگان گرفته شد. نویسنده در آن زمان دانشجوی کارشناسی دانشگاه سیستان و بلوچستان بود که پس از یکصد و پنجاه روز از اسارت تروریست­ها آزاد شد و به میهن اسلامی بازگشت. تروریست­ها در شامگاه 25 اسفند 1384 در حالی که لباس مبدل نیروی انتظامی را بر تن کرده بودند در منطقه تاسوکی (95 کیلومتری جاده مواصلاتی زابل به زاهدان) با برقراری ایست و بازرسی جعلی، جمعی از هموطنان را به گلوله بستند و با به شهادت رساندن 22 نفر هفت تن را نیز به گروگان می­برند. به رغم ادعای کذب تروریست­های شرور، در میان شهدا تعدادی دانش­آموز، طلبه، دانشجو، خبرنگار، معلم، کاسب، بازنشسته و ... حضور داشتند. متن پیش روی، سخنرانی سید علیرضا حسینی عارف، مدیر عامل خبرگزاری اهل بیت(ع) ابنا در این مراسم است که از نظرتان می­گذرد.

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام علی سيدنا محمد و آله الطيبين الطاهرين و لعنة الله علی اعدائهم اجمعين.

با سلام خدمت تمامی حضار، سالروز ولادت پیامبر اعظم(ص) و حضرت امام جعفر صادق (ع) و هفته وحدت را خدمت شما تبریک عرض می‌کنم و سومین سالگرد شهدای مظلوم تاسوكي را خدمت خانواده‌های معظم این شهدا تبریک و تسلیت می‌گویم.

به کتاب تاسوکی ؛ خاطرات یک گروگان از منظر‌های متفاوت مي‌توان نگاه کرد و در مورد اين کتاب از جنبه‌های مختلف می‌توان صحبت کرد. مثلاً درباره "گونه‌شناسی" این کتاب می‌توان بحث کرد که این در کدام گونه ادبی قرار می‌گیرد ؛ در مورد "نثر" این کتاب می‌توان صحبت کرد ؛ در مورد "کيفیّت نشر" این کتاب می‌توان صحبت کرد ؛ در مورد "ضمائم و پیوست‌ها"ی این کتاب مي‌شود حرف زد ؛ و همچنین در مورد "اهمیت" این کتاب و نقشی که در حال حاضر و آینده خواهد داشت. من در اين فرصت، كمي درباره ژانر كتاب تاسوكي و مقداري هم درباره ويژگي‌هاي مختلف آن صحبت مي‌كنم.

گونه‌هاي ادبي

در مورد گونه‌های ادبی، تقسیم‌بندی‌های متعددی صورت گرفته. شايد قدیمی‌ترین اين تقسيم‌بندی‌ها مربوط به «ارسطو» باشد. او گونه‌های ادبی را به پنج گونه‌ي "حماسی"، "غنایی"، "هجو"، "کمدی" و "تراژدی" تقسيم كرد. شما همه فرهیخته، اهل فن و اهل کتاب و نوشتن هستید و می‌دانید که این تقسیم‌بندی‌ها در طول زمان، هم گسترش طولی و هم گسترش عرضی پيدا كرد ؛ یعنی گونه‌ها و زيرگونه‌هاي دیگری به آنچه ارسطو نام برد اضافه شده است. مثلاً گونه‌هايي مانند "کودک و نوجوان"، "ادبیات عامه‌پسند"، "شرح‌حال‌نویسی"، "ادبیات ژورنالیستی" و "ادبیات فمنیستی" گونه‌هایی هستند که در عرض پنج گونه اول ایجاد شده‌اند. هر كدام از اينها هم زیرگونه‌هايي پیدا کرده‌اند. این گسترش طولی و عمقی ـ مانند تمام علوم و فنون ديگر ـ در دوران مدرن بيشتر شد و شما مشاهده می‌کنید که زیرگونه‌ها هم به مرور زمان خرد شدند و ریز شدند، و اكنون با گونه‌ها و ژانرهای ادبی زیاد و متنوعی مواجه هستیم.

 ادبيات جنگ

بنابر تقسیم‌بندی‌هايي كه گذشت می‌توان کتاب تاسوکی ؛ خاطرات یک گروگان را در دو گونه ادبی جای داد: در گونه "ادبیات جنگ" (که ما در ایران به نام ادبیات مقاومت يا ادبیات پایداری از آن ياد مي‌كنيم) ، یا در گونه "شرح حال‌نویسی" که ژانري قدیمی است و زیرگونه‌هایی مانند "خاطره‌نویسی" و "سفرنامه نویسی" هم دارد.

البته اینجا بحث دیگری هم هست که آیا ادبیات جنگ، گونه‌ای مستقل است يا يك زيرگونه؟ اگر بخواهيم به تقسیم‌بندی ارسطو وفادار باشيم بايد ادبیات جنگ را زيرمجموعه‌ي ادبیات حماسی بدانیم چون در آن از جنگ و کشتار و قهرماني‌ها روايت مي شود. برخي هم ادبيات جنگ را يك گونه تلفيقي از دو ژانر "حماسي" و "تراژدي" مي‌دانند. بهرحال اين ادبیات هم زیر‌گونه‌هایی دارد؛ مانند "ادبیات جنگ‌کردگان" يعني کسانی که مستقيماً در میدان جنگ حضور داشتند، "ادبیات اردوگاهی"، "ادبیات اسارت"، "ادبیات جانبازان" و "ادبیاتي كه به آثار و پیامدهای بعد از جنگ مي‌پردازد". مثلاً فیلم‌نامه‌ آژانس شیشه‌ای را می‌توان در ادبیات جانبازان یا ادبیات دوران پس از جنگ جاي داد.

حال هر کدام از این گونه‌ها را می‌توان در شکل‌ها و قالب‌هاي مختلف ارائه داد؛ یا به شکل "مستند" يا به شكل "ژورنالیستی و  گزارشگری" و يا به قلم "داستانی". در قالب داستانی هم، شكل ارئه مي‌تواند مختلف باشد؛ مثلا حقايق به شکل پازل‌هایی در کنار هم قرار گیرند و جاهاي خالی با تخیّل پر ­شود که در اين صورت شکل "رمان" به خود خواهد گرفت، يا آنكه سعي شود حتی‌الامكان يك اثر رئاليستي و واقعي خلق شود و از تخيل و گمانه‌زني پرهيز شود.

هر كدام از اين قالب‌ها را هم باز می‌توان به دو شكل ارائه کرد: یا به صورت مستقیم و از قلم خود شخصی که در آن اتفاق ـ يعني در آن جنگ، اسارت، یا تبعات پس از جنگ ـ حضور داشته است؛ يا به شكل غير مستقيم از طريق روش‌هايي مانند مصاحبه.

 چند نمونه

مثلاً کتاب زندگی، جنگ و دیگر هیچ نوشته «اوريانا فالاچی» یک نمونه بارز از ادبیات جنگ است که به شکل مستقیم، رئالیستی، ژورنالیستی و گزارش‌گرانه ارائه شده است.

در ادبیات خودمان، کتاب مشهور حماسه یاسین نوشته «سيد محمد انجوی‌نژاد» یکی از کتاب‌های ادبيات دفاع مقدس است كه حتی سعی کرده که جزئیات، نام اماکن و حتی تعداد تجهیزاتی که استفاده شده را هم بیاورد و تلاش كرده كه مستند و واقع‌گرایانه باشد.

نمونه جالب ديگري كه شبيه كتاب مورد بحث ما هم هست كتاب پرونده یک گروگانگیری يكي از آثار «گابریل گارسيا مارکز» نويسنده شهير كلمبيايي است. اين کتاب که سال 1996 منتشر شده و من حدود 9 سال پیش آن را مطالعه كردم، دقیقاً مثل کتاب تاسوكي است که چند نفری در اختلافات داخلی کلمبیا و با هدف منافع سیاسی و اخاذی، گروگان گرفته شده‌اند و شرح حال دوران سخت اسارت آنهاست. فرق كتاب ما با كتاب ماركز اين است كه اینجا خود گروگان، این خاطرات را نوشته ولی آنجا، نويسنده با خبرنگارانی كه گروگان گرفته شده بودند مصاحبه کرده و این کتاب را تدوین نموده است.

ژانر كتاب تاسوكي

با توجه به بحثی که صورت گرفت، می‌توان کتاب تاسوکی ؛ خاطرات یک گروگان را هم در زيرگونه "ادبيات اردوگاهی و اسارت" از ژانر "ادبیات جنگ" قرار داد ؛ و هم در زيرگونه "خاطره‌نویسی و سفرنامه نویسی" از ژانر "شرح‌حال نويسي". در صورت دوم، خیلی سریع‌تر به مقصدمان که شناخت گونه ادبي کتاب است خواهیم رسید. این مطالبی بود در مورد گونه‌شناسی اين كتاب.

 ويژگي‌هاي اين كتاب

اما در رابطه با اهمیت و ویژگی این کتاب هم حداقل می‌توان به شش تا هفت مورد اشاره كرد:

1. نويسنده كتاب: به نظر من، مهم‌ترین مسأله در مورد ویژگی‌های این کتاب، خود نويسنده کتاب است. شما در نظر داشته باشيد كه «آقای رضا لک‌زایی» با چه شرایط سختی روبرو بوده اما شروع به يادداشت‌برداري براي این کتاب كرده است. اولاً در غربت و اسارت و دور از خانواده بوده؛ ثانیاً نمي‌دانسته كه اصلاً كجاست! در افغانستان است، در پاکستان است یا جاي ديگر؟؛ ثالثاً هر لحظه در معرض کشته شدن بوده! در کتاب می‌خوانيد که بارها تروریست‌ها برای اهدافی که داشتند اینها را می‌نشاندند و پشت سر آنها گلنگدن اسلحه‌ها را مي‌كشيدند و مي‌گفتند مي‌خواهيم شما را بكشيم و سپس تیراندازی می‌کردند! فکر می‌کنم این بالاترین استرسی است که ممکن است کسی با آن مواجه بشود؛ رابعاً و بدتر از همه اینکه خبر داشته که برادرزاده و شوهرخواهرش به دست همين گروگان‌گيرها به شهادت رسيده‌اند. حالا چهره‌ي پدر، مادر، برادر و فرزندان شهدا جلوي چشم اوست و غم‌ها و غصه‌هايي که وجود داشته و به او فشار می‌آورده. من هنوز هم وقتی درباره شرایط سختی که برای قربانیان و گروگان‏ها اتفاق افتاده فکر می‏کنم متأثر می‏شوم. نمونه بارز نشان دادن این استرس و شرایط دشوار، شرایطی است که فالاچی در کتاب زندگی، مرگ و دیگر هیچ تصویر کرده است. او در جریان جنگ، روزی در کابین دوم هواپیمای جنگنده‏ای می‏نشیند که برای کشتن "ویتکنگ‏ها" در جنگل‏های ویتنام می‏رفت. در کابین جلو، خلبان آمریکایی که برای کشتار می‏رفت نشسته و فالاچی را در کابین دوم سوار کرده بود. این هواپیما با سرعت به صورت عمودی به سمت مبارزان ویتنامی شیرجه می‏زد و آنان را به رگبار می‏بست. این صحنه علاوه بر تکان‏دهنده بودن، نهایت استرس جنگ را نشان می‏دهد. البته ما مسلماً انتظار نداریم که آقای لک‏ زایی در اولین اثر مکتوبش مانند فالاچی یا مارکز نوشته باشد ؛ ولی موفقیت خوبی در تصویر اوضاع بحرانی داشته است.

حال در نظر بگيريد كه آيا در چنين شرایطي کسی می‌تواند حوادث را حتی در خاطرش هم ثبت و ضبط  کند؟ چه رسد به نوشتن آنها روي كاغذ. اما مي‌بينيم كه نویسنده به خودش مسلط بوده و توانسته بسياري از حوادث 150 روز اسارت را روی کاغذ بیاورد. شما در اواخر کتاب ـ در صفحه 323 ـ  نمونه‌ای از  دست‌نوشته‌هاي نويسنده در روزهای اسارت را مي‌بينيد كه در لباسش جاسازی کرده بوده تا به دست تروريست‌ها نيفتد.

2. مطالعات جامعه‏شناختی: مسأله دوم که بسیار مهم است مسأله تحلیل محتوایی کتاب است. جریان‏های تروریستی در قرن بیستم زیاد بودند؛ از جریان «کارلوس» که بزرگ‏ترین عملیات تروریستی معاصر را انجام داد و وزرای نفت کشورهای عضو سازمان اوپک را گروگان گرفت، تا گروگان‏گیری‏های کوچک‏تر و تا  عملیات‏های تروریستی کوری که در اوایل تأسیس جمهوری اسلامی شکل می‏گرفت. بعد از 11 سپتامبر هم تروریسم و عملیات تروریستی شکل تازه‏ای به خود گرفت و بین‏المللی شد و چهره‏هایی مثل «بن لادن» و «زرقاوی» و امثال آنها وارد عرصه شدند. اما با وجود گذشت چند سال از آغاز این پدیده، هنوز ما اثر مکتوبی که این گروه‏های تروریستی را از داخل تصویر کند نداریم. هر چیزی که هست گزارش‏های جسته و  گریخته‏ای است که از مطالب ژورنالیستی یا فیلم‏های خبری جمع شده است.

اما کتاب تاسوکی هم‏اکنون تنها اثر مکتوب و مستندی است که در این زمینه در دسترس ما وجود دارد. این کتاب می‏تواند یک سند خوب در تحلیل حوادث تروریستی پس از 11 سپتامبر باشد؛ بویژه در مورد مطالعه این گروهک جندالشیطان و حوادثی که در شرق ایران روی داده است. این کتاب به تحلیل‏گران و جامعه‏شناسان و کارشناسان علوم سیاسی و اجتماعی برای تحلیل این گروهک تروریستی کمک شایانی خواهد کرد.

3. روشن کردن ماهیت واقعی جانیان: ویژگی دیگری که این کتاب دارد رو کردن دست تروریست‏ها و فاش کردن ماهیت واقعی آنهاست. یعنی تفاوت زیادی که بین "ژست آنها" و "عمل آنها" وجود دارد. آنها اول ادعا کردند که به کاروان مسؤولان حمله کردیم و گروهی اعم از فرماندار و  استاندار و فرماندهان سپاه را کشته‏ایم؛ اما اسناد این کتاب نشان می‏دهد که همه‏ی شهدا و گروگان‏های این حادثه افراد معمولی بودند و به غیر از یکی‏دوتا از آنها بقیه اصولاً با سلاح و اسلحه بیگانه بودند. چند نفر از آنها هم حتی دانش‏آموزان 14 یا 15 ساله بودند. اما می‏بینیم که به فاصله بسیار کوتاهی از این فاجعه، در جهان بُعد رسانه ای پیدا کرد و شبکه‏های غربی و طاغوتی شروع کردند به پر و بال دادن و قهرمانانه جلوه دادن آن. و حتی به سرکرده‏ی جنایتکار گروهک لقب "رهبر نهضت آزادیبخش" دادند! اما بعد که شهدا شناسایی شدند و عکس‏ها منتشر شد و معلوم شد افراد عادی بوده‏اند دیگر صدایی از این رسانه‏ها در نیامد. این نشان می‏دهد که پشت اینها چه قدرت‏ها و چه جریانی وجود داشت. در کتاب به این موارد اشاره شده و همچنین به وابستگی حداقل معنوی این گروه به گروهک‏های تروریستی طالبانی و وهابی.

4. احترام به وحدت: ویژگی بعدی این کتاب که می‏شود در موردش بحث کرد اهمیت آن به مسأله "وحدت پیروان مذاهب اسلامی" است. شما در تمام این کتاب مطلبی را پیدا نمی‏کنید که حتی به تروریست‏ها یا اعتقادات مذهبی که آنان به آن منسوب هستند اهانت کرده باشد. این "ادب قلم" بسیار تحسین‏برانگیز است.

5. مظلومیت رسانه‏ای: ویژگی دیگر این کتاب که قابل بررسی است مسأله مظلومیت رسانه‏ای تاسوکی است. شما در پیوست‏های این کتاب می‏بینید که پررنگ‏ترین پشتیبانی از این حادثه از طرف اقشار مردم ـ مثل دانشجویان، طلاب، دانش‏آموزان و وبلاگ‏نویسان ـ است نه از طرف رسانه‏های رسمی. البته شاید به دلیل مسائلی بود که در نهادهای امنیتی ما مورد لحاظ قرار می‏گرفت؛ اما این، چیزی از مظلومیت شهدای این حادثه کم نمی‏کند.

6. یادکرد شایسته از شهدا: ویژگی بعدی کتاب تاسوکی، یادکرد شایسته از شهدایی که در زمان گروگانگیری یا بعد از آن به شهادت رسیدند. شما می‏دانید که 22 نفر در همان شب واقعه به شهادت رسیدند و تعدادی هم زخمی شدند که نجات پیدا کردند و هفت نفر هم گروگان گرفته شدند. یک نفر از این هفت نفر در طول گروگان‏گیری به شهادت رسید (یا به قول تروریست‏ها اعدام شد). غیر از این یک نفر، دو نفر دیگر هم در حوادث دیگری گروگان گرفته شده بودند که آنها هم مدتی هم‏بند آقای لک‏زایی و بقیه گروگان‏ها بودند که در طول این مدت به شهادت رسیدند. در این کتاب الحمدلله یادکرد شایسته‏ای از این شهدا صورت گرفته که قابل تقدیر است. این مسأله بخصوص از آن جهت مهم است که خواننده کتاب یا پژوهشگرانی که بعداً آن را مطالعه میکنند بدانند که فجایع امثال این گروهک فقط واقعه خونین تاسوکی نبود.

7. غیر قابل توجیه بودن گروهک: ویژگی بعدی این کتاب این مسأله مهم است که در کتاب می‏بینیم تروریست‏ها حتی برای اعضای خودشان هم دلیل قانع کننده‏ای برای ارتکاب این عمل نداشتند. البته این برای ما روشن است که عده‏ای که ‏شبانه مثل دزدها بیایند و جلوی راه مردم بی گناه را بگیرند و آنها را به رگبار ببندند، در هیچ مرام و مسلک انسانی قابل توجیه نیست؛ اما شما مثلاً در صفحه 107 کتاب می‏بینید که حتی برای اعضای گروههک هم قابل توجیه و مورد قبول نیست. در این صفحه داستان پیرمردی نقل می‏شود که جزو نگهبان‏ها و زندانبانان گروگان‏ها  بوده. حتی او هم برای مظلومیت این افراد اشک می‏ریزد و گریه می‏کند. این نشان می‏دهد که این گروهک حتی نتوانسته افراد و کادر خودش را هم راضی بکند.

در اواخر کتاب هم می‏بینیم که برخی اعضای گروهک از آقای لک‏زایی می‏خواهند که برایشان قرآن بخواند و قرآن خواندن او را دل‏نشین توصیف می‏کنند!

8. دروغ‏گویی تروریست‏ها: آخرین مسأله‏ای که می‏توانم در اینجا بحث کنم مسأله دروغ‏گویی و ابزار کردن دین از سوی جنایتکاران این فاجعه است. این کتاب سندی است که نشان می‏دهد این گروهک و امثال آن به هیچ عنوان "مذهبی" نیستند. چرا که یک گروه با انگیزه‏های مذهبی برای پیشبرد اهدافش هرگونه دروغی را نمی‏گوید، تحریف حقایق نمی‏کند، دم خروس استعمارگران آمریکایی از لباسش بیرون نمی‏زند، ابزار دشمنان مسلّم دین و کافران حربی نمی‏شود، و ...

9. پیوست‏ها و نمایه‏ها: این کتاب از آنجا که در آینده، یک سند سیاسی و اجتماعی خواهد بود لازم بود که ضمائم و تصاویر و پیوست‏هایی داشته باشد. این ضمائم پنجاه سال دیگر به کارشناسان و محققانی که به این کتاب مراجعه می‏کنند کمک شایانی خواهد کرد.

درخواست از بقیه گروگان‏ها

در پایان سخن، از همه افراد دیگری که در رابطه با این حوادث چیزی می‏دانند ـ مخصوصا بقیه گروگان‏ها ـ خواهش می‏کنم که هر چه می‏توانند در این رابطه منتشر کنند؛ ولو به عنوان یک صفحه وب، یا عنوان یک مصاحبه و یا یک دفترچه. این، به ما و به این گونه ادبی کمک خواهد کرد تا ماهیت این گروهک‏ها، عملیات‏ها و زمینه‏ها و پیامدهایی که در جامعه ایجاد می­کنند را بشناسیم.

تشکر می‏کنم از برگزارکنندگان این برنامه و از شما که به عرایض بنده توجه فرمودید. والسلام علیکم.