تالاب هامون در استان سیستان‌وبلوچستان که بهار امسال پس از ۱۶سال بی‌آبی مطلق دوباره بخش‌هایی از آن احیا شده بود در آستانه خشک‌شدن قرار گرفت. عدم‌مدیریت صحیح آب، کاهش آب ورودی از افغانستان، گرمای بسیار زیاد منطقه و بادهای ۱۲۰روزه سیستان به تعبیر یک فعال محیط‌زیستی در زابل، امان این تالاب را بریده است.
از اواسط فروردین‌ماه امسال به‌واسطه وقوع سیلاب‌های بزرگ و بارش باران و برف در ارتفاعات افغانستان بار دیگر آب سر از هامون درآورد و بخش‌هایی از این تالاب را آب گرفت. یک‌ماه بعد، در ۲۲ اردیبهشت «شرق» در گزارشی در همین رابطه درباره ناپایداربودن این وضعیت و احتمال بازگشت دوباره خشکی به این تالاب بزرگ هشدار داده بود. در آن گزارش آمده بود: «نباید تصور کنیم که الان مشکل تالاب حل شده است، میزان آبی که الان به هامون رسیده، تنها ۱۰درصد از آب موردنیاز این تالاب است و برای تداوم وضعیت مناسب این تالاب باید دست‌کم تا یک‌ماه آینده آب به میزان مناسب وارد خاک ایران شود و این روند برای دوسال نیز تداوم داشته باشد. چراکه در غیراین‌صورت مشکل خشکسالی بازهم ادامه پیدا خواهد کرد.»
ازجمله اقداماتی که باید در این مدت صورت می‌گرفت در وهله اول مدیریت صحیح منابع آب واردشده به بخش‌هایی از تالاب و دیگری برچیدن خاکریز مرزی در قسمت هامون صابری بود. با این حال با وجود گذشت چهارماه از بهار امسال، این اقدامات از سوی مسوولان در دستورکار قرار نگرفت و همان بلایی که کارشناسان و فعالان محیط‌زیست برای هامون پیش‌بینی می‌کردند، دوباره درحال وقوع است.
سال ۸۸ اقداماتی ازسوی مرزبانی برای بسته‌شدن مرزهای مشترک کشور افغانستان انجام که طی آن خاکریزی به‌طول ۷۰کیلومتر احداث شد که این خاکریز سبب جلوگیری از ورود آب رودخانه هیرمند از افغانستان به سیستان شد. خاکریز مرزی در قسمتی از هامون پوزک و بخش اعظم هامون صابری در حاشیه مرز ایران و افغانستان با هدف جلوگیری از ورود غیرقانونی اتباع خارجی و موادمخدر از سوی مرزبانی احداث شده بود، با این حال پس از رسیدن آب به این بخش از تالاب خاکریز مانع ورود آب به قسمت ایرانی تالاب شد، به همین دلیل یکی از درخواست‌های اصلی فعالان محیط‌زیست از مسوولان رایزنی برای برداشتن این خاکریز بود. با همین هدف نیز در آخرین روزهای سال ۹۲ در هیات دولت مصوبه‌ای برای تخریب بخشی از خاکریز مرزی ایران و افغانستان تهیه شد و بنا بود ۱۲کیلومتر از ۷۲کیلومتر خاکریز تخریب شود. با این حال به دلایل مختلفی خاکریز تخریب نشد و آب به میزان کافی وارد قسمت ایرانی تالاب نشد تا شرایط برای کم‌آب‌شدن دوباره بخش‌های زیادی از تالاب فراهم شود.
مجتبی نورا، عضو دبیرخانه تالاب هامون و مشاور دبیرخانه در امور سازمان‌های مردم‌نهاد در زابل است. او که عضو تشکل مردمی «بنیاد هامون» نیز هست پیش از این در موارد زیادی هم در جلسات رسمی هم در گفت‌وگو با رسانه‌ها و هم در شبکه‌های اجتماعی از لزوم مدیریت صحیح منابع آب در هامون سخن گفته بود. او حالا و در رابطه با جدیدترین وضعیت تالاب به «شرق» می‌گوید: «پیش از این ما بارها درباره لزوم مدیریت کارشناسی‌شده و استاندارد منابع آب محدود هامون هشدار داده بودیم اما به آنها توجهی نشد، در این مدت به میزان بسیار زیادی از تالاب آب برداشت شده است، همچنان کشاورزی غیراستاندارد و سنتی در بیشتر مناطق سیستان در جریان است، علاوه بر این بخش زیادی از ذخیره‌سازی آب به‌سمت چاه‌نیمه‌ها رفته است. تا همین الان صدها‌میلیون‌مترمکعب آب را در چاه‌نیمه‌ها ذخیره کرده‌اند، در حالی که میزان آبی که در این مدت وارد سیستان شد چندین برابر حقابه ما بود، حالا شما ببینید اینکه مسوولان دایما از لزوم تامین حقابه سخن می‌گویند به نظر من درواقع فرار رو به جلو است، آنها که حدودا سه‌میلیاردمترمکعب آبی را که در این مدت وارد شده، به این صورت هدر داده‌اند، چطور می‌خواهند با ۸۱۹میلیون‌مترمکعب حقابه، هامون را احیا کنند! به نظر من این حرف‌ها فریب‌دادن مردم برای توجیه سوءمدیریت‌هاست.»
او همچنین تاکید می‌کند: «علاوه بر این برداشت بیش از حد و مدیریت‌نشده از فضای سبز و نیزارهای تالاب، دمای بسیار بالای منطقه که به‌صورت میانگین بیشتر از ۴۰درجه است و بادهای ۱۲۰روزه امان دریاچه را بریده است، در مناطق زیادی از تالاب که سطح آب کم بود آب تبخیر و خشک شده است، همین موضوع به تلف‌شدن هزاران قطعه ماهی و جوجه پرندگانی که به امید آب در حاشیه تالاب تخم‌گذاری کرده بودند، منجر شده است.»
خسرو افسری، مدیرکل محیط‌زیست استان سیستان‌وبلوچستان هم چندی پیش در گفت‌وگو با «شرق» به عدم‌مدیریت صحیح منابع آب اشاره کرده و گفته بود: «کشت ما سنتی و غیراستاندارد است، هنوز در سیستان کشت به روش غرقابی انجام می‌شود. هنوز با وجود این کم‌آبی به جایی نرسیده‌ایم که از حداقل آب حداکثر بهره‌برداری را بکنیم، حتی درواقع برعکس است. البته نگاه دولت جدید به این موضوع مدیریت آب خوب است، دولت بودجه را برای آبرسانی با لوله به نقاط مختلف برای جلوگیری از هدررفت آب اختصاص داده. این کار پیش از این انجام نمی‌شد. ۴۶هزارهکتار از زمین‌ها برای رساندن آب با لوله در نظر گرفته شده‌اند. یعنی بیش از این امکان ندارد و به‌همین دلیل برای این میزان برنامه‌ریزی شده است. این یعنی چاره‌ای نداریم که از منابع آبی درست استفاده کنیم. موضوع دیگر این است که آب تالاب در پهنه وسیعی پخش می‌شود، میزان تبخیر در سیستان پنج‌هزارمیلیمتر در سال است و بخش زیادی از این آب به این شکل هدر می‌رود؛ آن هم آبی که به این زحمت وارد کشور می‌شود.»
با این‌همه آنطور که از سیستان خبر می‌رسد در ماه‌های گذشته هیچ اقدام قابل‌توجهی از سوی مسوولان برای مدیریت صحیح منابع آب صورت نگرفت و آبی که به تعبیر خسرو افسری با زحمت به کشور وارد می‌شود به شیوه‌های مختلف هدر داده شد.
موضوع دیگری که پیرامون خطر بازگشت دوباره خشکی به تالاب هامون خود را نشان داده است تلف‌شدن ماهی‌ها و پرندگانی است که به امید آب دوباره رو به سوی تالاب آورده‌اند. با این حال دست روزگار چندان با آنها مهربان نبوده و در همین مدت هزاران قطعه از این ماهی‌ها و پرندگان تلف شده‌اند. مجتبی نورا در تشریح جزییات بیشتر درباره وضعیت ماهی‌ها و پرندگان تالاب هامون نیز به «شرق» می‌گوید: «پیش از این میلیون‌ها قطعه ماهی در اطراف نهراب و سد سیستان به‌دلیل کاهش آب تلف شده بودند، این اتفاق در نتیجه انحراف آب از یکی از رودهایی بود که به نهراب می‌پیوست. در جدیدترین رویداد از این دست نوبت به انتهای شاخه رود ملکی که به هامون پوزک می‌ریزد رسیده است، به نظر من فاجعه‌ای تمام‌عیار در سیستان و دریاچه هامون در راه است. چند وقت پیش که از سوی مسوولان ۷۵۰هزار بچه‌ماهی برای احیا در دریاچه هامون راه‌سازی شد خبر آن را تلویزیون و رسانه‌های دیگر خوب منعکس کردند، اما حالا که میلیون‌ها ماهی تلف شده‌اند شبکه تلویزیونی محلی ما یعنی شبکه هامون هیچ اشاره‌ای به آن نکرده است.»
در همین حال روز گذشته علی اوسط‌‌هاشمی، استاندار سیستان‌وبلوچستان در پای مطلبی که در آن از عدم مدیریت صحیح منابع آب انتقاد شده است در«فیس‌بوک» نوشت: «کی بر این باور بود که امسال این‌همه اتفاق قشنگ رخ دهد با ورود آب که موجب شادی و تلاش جمعی بسیار شد و سالی متفاوت را رقم زد و موجی از شادی را در پی داشت و آنچنان زیبا و احیاء‌کننده خاطراتی بسیار قشنگ چه زود عبور می‌نماییم از آنهمه خوبیها به الطاف الهی نه صرفا حاصل دیپلماسی، انتقاد را با منفی‌بافی متفاوت بدانیم و اگر نظرات مفیدی هم وجود دارد سعی نماییم در شرایط سخت به یاری هم بشتابیم. چون نجات پرندگان و از آنچه که داریم بهینه بتوانیم بهره جوییم، انتظار این نبود در اولین سال تمامی آنچه که در سنوات قبل به‌عنوان قابلیت دریاچه هامون بوده همه به‌خوبی محقق شود اصرار مردم بود به پرورش ماهی که ما هم به‌سختی موافق بودیم ولی هر احتمالی هم متصور بود که بخشی را به ضعف مرتبط می‌دانم که اعمال قانون شد. بخشی هم اجتناب‌ناپذیر، تلاش همه باید بر این استوار باشد که دوام آب را جست‌وجو که پس از اطمینان بر آن تدابیر اتخاذشده با مدیریت واحد را به اجرا گذاریم نظیر ۶۴هزار هکتار آبیاری تحت‌فشار با تغییر در الگوی مصرف و کمک به شغلی پایدار برای حضوری پایدار»
عضو دبیرخانه تالاب هامون و مشاور دبیرخانه در امور سازمان‌های مردم‌نهاد همچنین می‌افزاید: «این روزها دمای هوا در سیستان بسیار بالاست و به همین دلیل در منطقه کوه خواجه آب تالاب کم شده و خشکی به وقوع پیوسته است، این خشکی پیامدهایی برای حیات وحش منطقه داشته است. به طور معمول در این منطقه درختچه‌های گز با ارتفاع نیم تا یک‌متر در آب قرار دارند و پرندگان در میان آنها لانه می‌سازند و تخم می‌گذارند. تغذیه پرندگان منطقه و جوجه‌های آنها از نوعی ماهی کوچک است که به آن ماهی شکم‌دار گفته می‌شود. آب خشک شده و به تبع ماهی کوچک حالا در منطقه کوه خواجه وجود ندارد تا پرندگان برای خوراک خود و جوجه‌هایشان صید کنند. این پرندگان برای به‌دست‌آوردن ماهی برای جوجه‌ها ناچارند تا ۳۰کیلومتر پرواز کنند و به آشیانه برگردند که به نظر می‌رسد به‌جای این کار ترجیح داده‌اند لانه‌ها و جوجه‌هایشان را ترک کنند.»
در همین شرایط برخی منابع خبری در زابل به نقل از افراد محلی می‌گویند: «احداث خاکریز در پشت کوه خواجه، باعث نرسیدن آب به این طرف و خشک‌شدن زمین و ایجاد مشکل است. این قضیه در کنار کاهش سطح آب ورودی به این منطقه باعث خشک‌شدن آب در اطراف کوه خواجه شده است.» به همین دلیل نیز روزهای گذشته یک گروه مردمی متشکل از جوانان هلال احمر، ریش سفیدان و بزرگان شهر «علی‌اکبر» نزدیک کوه خواجه آمادگی خود را برای گشت‌زنی شبانه‌روزی و تیمار پرندگان مهاجر که در اطراف کوه خواجه جوجه‌آوری کرده‌اند اعلام کرده‌اند.
تالاب هامون بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران در جلگه وسیع سیستان واقع است و منابع آب مورد نیاز آن از رودخانه هیرمند و چند رودخانه کوچک دیگر تامین می‌شود. این دریاچه که از سه دریاچه با نام‌های هامون پوزک، هامون سابوری (صابری) و هامون هیرمند تشکیل شده است در زمان پر آبی مساحتی در حدود پنج‌هزارو۷۰۰کیلومترمربع داشت و متوسط عمق آب آن یک تا پنج‌متر بود. هامون برای قرن‌ها دشت سیستان را به یکی از حاصلخیزترین و تمدن‌ساز‌ترین نقاط ایران بدل کرده بود.
با این حال خشکسالی در هامون برای ۱۶سال این منطقه را به کویری بی‌آب‌وعلف با توفان‌های بزرگ گردوغباری بدل کرد. در همه سال‌های گذشته که هامون روزگار بی‌آبی و خشکی را می‌گذراند دشت سیستان و شهرها و روستاهای واقع در این منطقه رنج‌ها و گرفتاری‌های بسیاری را متحمل شدند. آنگونه که هوشنگ ناظری، فرماندار زابل به «شرق» گفته بود در این سال‌ها دست‌کم اشتغال ۷۰ تا ۸۰هزارنفر از افرادی که به‌صورت مستقیم از طریق این تالاب روزگار می‌گذراندند از بین رفت و همه این افراد بیکار شدند. مشاغلی که این مقام دولتی از آنها سخن می‌گوید در زمینه کشاورزی، دامداری، صیادی، صنایع‌دستی و گردشگری بود.