آيت الله بهشتى با اين پرسش مواجه است که آيا شعارهايى که در قبل انقلاب و يا در اوج انقلاب مطرح شده، در انقلاب اسلامى محقق شده است يا خير. پاسخ ايشان اين است که خير. آزادى هاى مورد نظر که مطرح شده و شعارشان داده شده است تحقق نيافته؛ زيرا سازوکارهاى لازم براى آن فراهم نيامده است.
به نظر مى رسد دکتر بهشتى تنها انديشمندى که درباره موانع جامعه شناختى تحقق آزادى در جامعه سخن گفته است. ايشان معتقد است که جامعه را بايد آگاه کرد تا بر اساس اين آگاهى تصميم بگيرد. از ديدگاه شهيد بهشتى تغيير نظام سياسى صرف، ثمرى ندارد، مگر اينکه ذهنيت انسانها تغيير کند. و روشن است که ذهنيت غالب ما ايرانيان استبدادزده است و ذهنيت استبداد زده، خود به خود، در هر نظام سياسي، استبداد را باز توليد مى کند. بنابراين به عقيده ايشان بايد ابتدا اين نکته تبيين بشود که آزادى يک هدف انتزاعى نيست و تحقق آن مشروط به التزام ديگران و از جمله حاکمان به لوازم آزادى است. ضمن اينکه بايد به جريانهايى کمک شود که در اين جهت تلاش مى کنند. به اين معنا که نهادها و افرادى که استبداد را در جامعه گسترش مى دهند تضعيف شوند و نهادها و افراد معتقد به آزادى تقويت و پرورش يابند.
شهيد بهشتى در طرح مساله احزاب و گروه هاى سياسى يک تقسيم بندى ارائه مى کند. البته در منابع مختلف، تقسيم بندى هاى ايشان متفاوت است. در يک مورد آن را به سه دسته طبقه‌بندى مى‌کند: يکم، گروه هاى موافق نظم موجود. دوم، گروه هاى مخالف نظم موجود که دست به اقدام مسلحانه مى زنند. سوم، گروه هايى که مخالفتشان با اقدامات توطئه آميز و يا مسلحانه همراه است. شهيد بهشتى معتقد است که مى بايست تنها با گروه سوم مبارزه کرد. وى در جاى ديگرى که نگارنده در کتاب آزادى هاى سياسى در انديشه آيت الله مطهرى و آيت الله بهشتى نيز به آن اشاره کرده ام، اين گروه ها را به شش دسته تقسيم مى کند:
نخست، گروه هايى که همه ارکان نظام و قانون اساسى را به طور کامل مى پذيرند. دوم، احزابى که مسلمان هستند ولى در بعضى موارد با گروه اول اختلاف دارند. گروه سوم، ملى گراهايى که جمهورى اسلامى را نمى پذيرند ولى معتقد به ايران مستقل و آزاد هستند. شرط فعاليت اين گروه اين است که در چار چوب قانون فعاليت کنند و از دايره قانون تجاوز نکنند. چهارم، احزاب و جمعيت هايى که ضد انقلاب هستند. به عقيده شهيد بهشتى حتى اينها مى توانند فعاليت فرهنگى داشته باشند اگر چه با اسلام و جمهورى مخالف هستند. گروه پنجم، احزاب و جمعيت هايى که بر ضد جمهورى اسلامى مشغول توطئه هستند، اما توطئه آنها به حد قيام مسلحانه نمى رسد. و در نهايت ششمين دسته، احزاب و جمعيت هايى هستند که مشى مسلحانه را عليه جمهورى اسلامى در پيش گرفته اند. به عقيده شهيد بهشتى دو گروه اخير غير قانونى اند و آزاد نيستند و دستگاه قضايى و انتظامى مى بايست با آنها با قاطعيت برخورد کند.
به اعتقاد ايشان فعاليت احزاب به رشد جامعه کمک مى کند ولى کسانى که درصدد براندازى هستند، باعث اخلال در نظم اجتماعى و متشنج کردن جامعه و در نتيجه سبب رکود و انحطاط جامعه مى‌شوند و به همين دليل بايد با آنها برخورد کرد. نکته مهم اين است که شهيد بهشتى دامنه فعاليت احزاب و جمعيت ها را به ميزان قابل توجهى باز و گسترده و تا اندازه اى نامحدود تعريف مى کند.
بعضى ها ممکن است که معتقد باشند که با گروه چهارم و حتى گروه سوم هم بايد مقابله کرد. ولى دکتر بهشتى و ياران ايشان، که عمدتا با ايشان شهيد شدند، آزادى هاى سياسى و به تبع آن فعاليت هاى گروه ها و احزاب مخالف نظام را هم به رسميت شناخته اند.
شریف لک زایی
روزنامه رسالت، پنجم تیر 1386