يادداشت ها

به تازگی کتاب در غربت غربی، شرح حال خودنوشت دکتر سید حسین نصر، را مطالعه می کردم. افزون بر نکات بی شمار آموختنی که در آن نهفته است، سیر تفکر در ایران معاصر هم در آن به طور مبسوط مورد اشاره قرار گرفته است. کتاب بیش از آن که شرح حال نصر باشد، شرح ماجرای فکر فلسفی در ایران معاصر است. در این مجموعه از افراد بی شماری که از سرآمدان تفکر در ایران و جهان اسلام هستند یاد شده است. از جمله از شخصیت برجسته جهان اسلام امام سید موسی صدر نیز به طور کوتاهی یاد و به نکات ذیقیمتی اشاره شده است. نصر در اثر خود به درستی اشاره کرده است که شخصیت علمی امام صدر، تحت تأثیر وجهه سیاسی و اجتماعی وی، کم تر مورد توجه قرار گرفته است. مناسب دیدم این بخش را عیناً بیاورم تا ابعاد علمی عمیق امام سید موسی صدر بیشتر آشکار شود. نصر می نویسد:

«برجسته ترین شخص در میان متفکران شیعی، امام موسی صدر رهبر سیاسی و دینی شیعیان لبنان بود که آثار مهمی در تاریخ لبنان در دهه 70 به جا گذاشت. امام موسی صدر، جزو آن دسته از خانواده های شیعی بود که در زمان صفویه در قرن دهم، همزمان در جبل عامل واقع در جنوب لبنان و سوریه، ایران و عراق سکونت داشتند. خود امام موسی صدر در دانشگاه تهران درس خوانده بود و با آن که زبان مادری اش عربی بود به فصاحت به زبان فارسی سخن می گفت. او نزد بسیاری از اساتید سنتی من درس خوانده بود و در عین این که به عنوان رهبر شیعیان لبنان فعالیت های سیاسی را دنبال می کرد، علاقه ای جدی به فلسفه سنتی داشت. روابط دوستانه خوبی میان ما شکل گرفت و امام موسی صدر هم در لبنان و هم در تهران به منزل ما رفت و آمد داشت. من مطالب زیادی درباره فضای فکری شرق عربی از او آموختم. چقدر اسف انگیز بود که در زمانی که لبنان و ایران به وجود او نیازمند بودند او به نحو اسرارآمیزی در جریان یک سفر به لیبی ناپدید شد. نفوذ و شهرت عظیم سیاسی او بیشتر مردم را از توجه به وجوه فلسفی او غافل ساخته بود. در حالی که امام موسی صدر پرورده آن نوع تعلیم و تربیت مذهبی شیعی بود که هماره بعد فلسفی عمیقی داشته است.» (در غربت غربی: زندگی نامه خودنوشت دکتر سید حسین نصر، ترجمه امیر نصری و امیر مازیار، تهران، رسا، 1383، ص 109 و 110)

نصر به نکته درخوری درباره امام سید موسی صدر اشاره کرده است و آن تعلق وی به سنت تعلیمی فلسفی شیعی است. در تکمیل سخن نصر باید اشاره کنم که امام موسی صدر درشمار فیلسوفان توانمند حکمت متعالیه است. تبحر و اشراف وی در حکمت متعالیه از برخی مباحث و نوشته های وی به خوبی مشهود است. به ویژه این که در برخی نوشته های خود همانند اسلام و فرهنگ قرن بیستم به مقایسه میان افکار و آرای حکیم متأله، صدرالدین محمد شیرازی، مشهور به صدرالمتألهین، مؤسس حکمت متعالیه و برخی اندیشمندان قرن بیستم غرب اشاره کرده و سرآمد بودن صدرالمتألهین را بر اندیشمندان قرن بیستم غرب مورد بحث قرار داده است. به ویژه تأکید وی در آن نوشته بر مبحث زمان و حرکت جوهری قابل توجه است.

آنچه در پایان این نوشته و در نقد شرح حال خودنوشت دکتر سید حسین نصر می توانم اشاره کنم غفلت تعمد گونه ایشان از گفت و گو درباره تأثیرات امام خمینی بر جامعه فکری و فلسفی ایران و جهان است. وی به ویژه در بخش هایی که به سنت تعلیمی شیعی اشاره کرده است از بسیاری از متفکران پرآوازه امروزین ایران یاد کرده است که از قضا غالب آنها در حوزه علمیه تحصیلات خود را گذرانده اند اما در این میان یادی و نامی از فیلسوف متعالیه معاصر امام خمینی نکرده است.

اخیراً البته از برخی از دوستانم شنیدم که نصر سخنرانی مبسوط و مهمی درباره اندیشه امام خمینی ایراد و آن غفلت را جبران کرده است. این متن هنوز به دستم نرسیده تا در این باره قضاوتی داشته باشم اما گمان می برم جبران مافات زندگی نامه خودنوشت و غیاب امام خمینی از آن شده است.

گفتنی است به تازگی مقاله ای درباره مفهوم آزادی در تمدن اسلامی از دکتر نصر مطالعه کردم با عنوان: آزادی به مثابه رهایی. مقاله درخوری بود و در راستای نوشته مبسوطی بود که چندی پیش نگارنده در باب روش شناسی فهم مسأله آزادی نگارش کرده بود. توجه نصر به مفهوم بنیادین آزادی در این نوشته قابل توجه است. به باور وی آزادی در اندیشه اسلامی خود با مفهوم رهایی پیوند یافته است و این رهایی در دل اندیشه صوفیانه بسط و معنا می یابد. مقاله در بخش هایی نارسایی ها و خلأهایی داشت. اینجانب در نوشته ای این مقاله را نقد کرده ام که به زودی منتشر می شود.

...

بعد از نگارش نوشته فوق در بیست و چهارم اسفند خلاصه شرح حال امام موسی صدر در روزنامه همشهری منتشر شد. مناسب دیدم این چکیده را هم به متن فوق بیفزایم.

امام موسي صدر در روز ۱۴خرداد سال ۱۳۰۷ هجري شمسي در شهر مقدس قم ديده به جهان گشود. امام موسي صدر پس از اتمام سيكل اول و بخش مقدمات علوم حوزوي، در خرداد سال ۱۳۲۲ رسما به حوزه علميه قم پيوست و طي مدتي كوتاه، ضمن بهره گيري از محضر حضرات آيات سيدمحمد باقر سلطاني طباطبايي، شيخ عبدالجواد جبل عاملي، امام خميني و سيدمحمد محقق داماد، دروس دوره سطح را به پايان رساند و نزديك به سيزده سال تمام، از مدرسان بزرگ حوزه هاي علميه قم و نجف كسب فيض كرد. امام موسي صدر در طول زندگي حوزوي خود شاگردان برجسته اي را تربيت كرده است. معروف ترين آنان در ايران، آيت الله يوسف صانعي- از علماي قم- و در لبنان، شهيد سيدعباس موسوي- دبيركل سابق حزب الله- هستند. وي به عنوان اولين دانشجوي روحاني در رشته «حقوق در اقتصاد» به دانشگاه تهران وارد شد و قبل از عزيمت به نجف، از سوي علامه طباطبايي، مسئوليت نظارت بر نشريه «انجمن تعليمات ديني» را بر عهده گرفت. وي همزمان با تحصيل در حوزه علميه نجف، به عضويت هيأت امناي جمعيت «منتدي النشر» درآمد و پس از بازگشت به قم، ضمن اداره يكي از مدارس ملي اين شهر، مسئوليت سردبيري مجله تازه تاسيس «مكتب اسلام» را عهده دار گرديد. امام موسي صدر در اواخر سال ۱۳۳۸ايران را به سوي لبنان ترك كرد . اصلاح امور فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و سياسي جامعه شيعيان لبنان از يك سو و استفاده از ظرفيت هاي منحصر به فرد لبنان جهت نماياندن چهره عاقل، عادل، انسان دوست و با زمان مكتب اهل بيت به جهانيان از سوي ديگر، اهداف اصلي اين هجرت را تشكيل مي داد. وي در بهار سال ،۱۳۴۴ اولين دور سلسله گفت وگوهاي اسلام و مسيحيت را با حضور بزرگان اين دو دين الهي، در مؤسسه فرهنگي «الندوه اللبنانيه» به راه انداخت و در سال ۱۳۴۹ رهبران مذهبي مسلمانان و مسيحيان جنوب لبنان را در چارچوب «كميته دفاع از جنوب» گرد هم آورد تا براي مقاومت در برابر تجاوزات رژيم صهيونيستي چاره انديشي كنند.

امام موسي صدر اگرچه لبنان را محل اصلي فعاليت هايش قرار داده بود، اما هيچ گاه از ديگر مسائل جهان اسلام غافل نبود. بدون ترديد، بزرگ ترين خدمت امام موسي صدر به انقلاب اسلامي ايران آن بود كه در سال هاي ۱۳۵۶ تا ۱۳۵۷ و پس از قريب دو دهه ترويج ارزش هاي زيباي اسلام راستين در لبنان، عموم مردم- بخصوص شيعيان و بالاخص كادرهاي مقاومت آن كشور- را با اين انقلاب آشنا و مرتبط كرد. امام موسي صدر در ۳ شهريور سال ۱۳۵۷ و در آخرين مرحله از سفر دوره اي خود به كشورهاي عربي، بنا بر دعوت رسمي معمر قذافي، وارد ليبي و در روز ۹ شهريور ربوده شد. تحقيقات دستگاه هاي قضائي دولت هاي لبنان و ايتاليا و همچنين تحقيقات انجام شده از سوي واتيكان، ادعاي رژيم ليبي مبني بر خروج امام موسي صدر از آن كشور و ورود ايشان به رم را رسماً تكذيب كرد. مجموعه اطلاعات آشكار و پنهاني كه طي دو دهه پيش به دست آمده اند، تماما دال بر آن هستند كه امام موسي صدر هرگز خاك ليبي را ترك نكرده است. در اين ميان، قرائن متعددي حكايت از آن دارد كه امام موسي صدر همچنان در قيد حيات بوده و چون برخي ديگر از علماي اسلامي، شرايط زندان و حبس ابد را مي گذراند.

شریف لک زایی