دکتر شریف لک زایی در ابتدای گفتگو با اشاره به اینکه موضوع آزادی و آزاداندیشی یکی از دغدغه های اصلی ایشان در سالهای گذشته بوده است اظهار داشت: طبیعتاً وقتی سخن از آزاداندیشی به میان می آید بایستی انتظار بحث های بدیع و ناشنیده و خلاف عرف موجود را متوقع باشیم. چون مراد از آزاداندیشی غیر از این نیست. اگر حرف های تکراری و تقلیدی بزنیم که آزاداندیشی نمی شود. آزاداندیشی به این معنا است که حرف های جدیدی زده شود و این حرف های جدید مورد بحث و گفتگو و نقادی و تأمل قرار بگیرد.
به گزارش ایسکا دکتر شریف لک زایی در ابتدای گفتگو با اشاره به اینکه موضوع آزادی و آزاداندیشی یکی از دغدغه های اصلی ایشان در سالهای گذشته بوده است اظهار داشت: هم بحث آزادی از دیرباز دغدغه علمی و عینی برای اینجانب بوده و هم موضوع آزاداندیشی، که در این زمینه مقالات و یادداشت ها و گفتگوهای مختلفی از اینجانب منتشر شده است. بخصوص کتاب آزادی و دانش که نشر پژوهشگاه چاپ کرده و به طور خاص به رابطه آزادی و دانش و تاثیر متقابل این دو بر هم می پردازد. همچنین یک مقاله که درواقع ادامه یکی از بخش های کتاب آزادی و دانش است در کتاب مجموعه مقالات روحانیت و انقلاب اسلامی چاپ شده است.
وی ادامه داد: چشم انداز بحث روشن نیست چون هم خود آزادی، تحقیق و مطالعه جدیتری در جامعه ما نیاز دارد و هم در باب آزادی های مضاف مانند آزاداندیشی و آزادی تحقیق و پژوهش و آزادی بیان و ... باید بحث و تحقیق عمیقی صورت گیرد. در بحث آزاداندیشی هم باید آزاداندیشی به لحاظ نظری تبیین شود و معلوم شود آیا مراد این است که در گفته های دیگران چون و چرا و تأمل کنیم و گفتهها و نوشتههای دیگران را مورد نقد و ارزیابی قرار دهیم و دیدگاه جدیدی ارائه کنیم یا خیر؟ که البته اگر آزاداندیشی را به دقت تبیین کنیم به همین نکته می رسیم که منظور از آن همین نقد و ارزیابی و گفتگو و تضارب آرا است.
قواعد دست و پاگیر و تربیت غلط علمی عامل مغفول ماندن کرسی های آزاد اندیشی
عضو هیئت علمی پژوهشگاه افزود: البته این بحث همواره با مشکلاتی مواجه بوده است، هم به لحاظ امکان اجرایی مانند قواعد دست و پاگیر و معطل ساز که به صورت جدی جلوی کار محقق را می گیرد و انگیزه او را سلب می کند و شوق محقق را از بین می برد. و هم در کنار عدم امکان اجرایی، امتناع ذهنی هم وجود داشته که این امتناع بیشتر ناشی از مشکل تربیت علمی است، به این معنا که ما آموزش ندیدیم که چگونه یک کار علمی را در فضای آزاد علمی انجام دهیم. برای مثال در ابتدا آن را طرح کنیم، سپس به نقد و بررسی آن بپردازیم و آن گاه دستاوردها و نتایج آن مورد بهره برداری قرار گیرد. امتناع ذهنی البته از سوی دیگر معلول تربیت نادرست و مستبدانه و هرج و مرج طلبانه ای است که در جامعه ما وجود دارد و طبعاً معلول نظام های استبدادی است در طول تاریخ است که سایه خودش را بر ذهن و ضمیر ما گسترده است.
آزاد اندیشی یعنی طرح مباحث خارج از عرف موجود
وی ادامه داد: معمولاً هراس از طرح مباحث خارج از عرف موجود، باعث عدم پذیرش این مباحث می شود که این هراس، بی وجه و غیرقابل قبول است. آزادی تیغ دو دمی است که هم فضا را به سمت جلو باز می کند و هم ممکن است آسیب وارد کند. نمی شود گفت چون آسیب وارد می کند باید جلوی آن را بگیریم. طبیعتاً برای هر کاری درصدی از آسیب را هم باید در نظر بگیریم و باید مراقبت کنیم که مبتلا به آسیب ها نشویم و اگر هم مبتلا شدیم با کمترین هزینه از آن خارج شویم.
مولف کتاب آزادی و دانش اضافه کرد: طبیعتاً وقتی سخن از آزاداندیشی به میان می آید بایستی انتظار بحث های بدیع و ناشنیده و خلاف عرف موجود را متوقع باشیم. چون مراد از آزاداندیشی غیر از این نیست. اگر حرف های تکراری و تقلیدی بزنیم که آزاداندیشی نمی شود. آزاداندیشی به این معنا است که حرف های جدیدی زده شود و این حرف های جدید مورد بحث و گفتگو و نقادی و تأمل قرار بگیرد. البته این کار مبتنی بر این است که ما بتوانیم به شیوه های مورد اجماع دست پیدا کنیم و به نوعی آزاداندیشی در ذهن نخبگان ما نهادی شود. بنابراین شیوه اکتسابی در طرح مباحث نو باید مدنظر قرار بگیرد و باید مراکز علمی را به این سمت و سو حرکت دهیم.
ضعف مدیریت از عوامل عدم اجرای کرسی های آزاداندیشی
این پژوهشگر حوزه علوم سیاسی ادامه داد: مشکل مهم دیگری که مراکز علمی ما دارند این است که برخی از مدیران تصمیم گیر در امور پژوهشی و آموزشی از حیث علمی از توانایی لازم برخوردار نیستند، و در واقع هم پای نگاه های علمی روز حرکت نمی کنند. لذا امکان طرح مباحث جدید را با بهانه های مختلف سلب می کنند.
وی ادامه داد: معمولاً این گونه مدیران گمان می کنند که خودشان بهتر می دانند و بهتر تشخیص می دهند. در واقع به جای اینکه زمینه و فضای بحث و گفتگو و آزاداندیشی را ایجاد کنند و به محقق مجال ارائه نظرات جدید داده شود، محقق محدود می شود و این محقق است که باید سعی و تلاش کند خود را اثبات کند تا بحثی را پیش ببرد. این مسأله تا اندازه زیادی می تواند انگیزه ها را تا حد برای انجام پژوهش جدید کاهش دهد.
دکتر شریف لک زایی افزود: آنچه که محقق نیاز دارد وجود فضای آرامش بخش برای انجام کار تحقیقی است، که نیازمند این است که مدیران و تصمیم گیران بایستی چنین فضایی را فراهم بیاورند، تا محقق نیز بتواند با ارائه بحث های نو رفع خلأ علمی موجود در جامعه را رفع نماید. اما متاسفانه و معمولاً یک نوع مطلق انگاری در میان مدیران ما وجود دارد که گمان می کنند خودشان بهتر می اندیشند و بهتر تشخیص می دهند و به راحتی در مورد کارهای علمی دیگران قضاوت و داوری می کنند، در حالی که فاقد صلاحت هستند. بنابراین طبیعتاً یکی از موانع و مشکلات اساسی که سر راه آزاداندیشی می توانیم تصور کنیم حضور مدیران علامه ای در راس امور علمی و پژوهشی است.
وی در ادامه اظهار داشت: آسیب وارده به مباحث علمی از این ناحیه بیش از هر مانع دیگری است. چون این مدیران هستند که گلوگاه های تصمیم گیری در دست آنها است و می توانند زمینه های آغاز یک تحقیق را فراهم کنند و می توانند زمینه تعطیلی کار را موجب شوند.
مولف کتاب آزادی و دانش اضافه کرد: این موضوع خود ناشی از این است که در کشور ما کارهای علمی بیشتر متأثر از سرمایه های دولت است که در اختیار این بخش قرار می گیرد. بنابراین مدیران خود را صاحب حق می دانند که سرمایه ها را به هر سمت وسو که می خواهند حرکت دهند. این البته فارغ از بحث جایگاه نحیف و لاغر علوم انسانی در کشور است که عمدتاً عالمان غیر علوم انسانی برای علوم انسانی تصمیم می گیرند.
ضعف مراکز پژوهشی از دیگر عوامل مغفول ماندن بحث آزاداندیشی
دکتر شریف لک زایی در ادامه بحث بیان داشت: افزون بر همه این موضوعات، مراکز علمی و پژوهشی شیوه های تصمیم سازی درستی ندارند و به نوعی انگیزه ها را از بین می برند. در نظر بگیرید یک محقق که ایده جدید دارد بیاید در این چرخه علمی قرار بگیرد. بعد از مدتی عطای این کار را به لقای آن می بخشد و نمی تواند این کار را انجام دهد و نمی تواند جریان و فضای علمی به نفع اندیشه اسلامی ایجاد کند.
اجرای واقعی آزاداندیشی در گرو استقلال مالی محققین
عضو هیئت علمی پژوهشکده اندیشه سیاسی ادامه داد: همین جا می توانیم بحث استقلال مالی یک محقق را هم مورد اشاره قرار دهیم که می تواند در این زمینه نقش آفرین باشد. استاد مطهری در مباحث خود آورده است که محقق هم باید فراغت ذهنی و حریت فکری داشته باشد، و هم اینکه فراغت معیشتی داشته باشد. به این دلیل که وابستگی او به منابع مالی دیگران در فکر و پژوهش او تاثیر نگذارد و او آزادانه و با فراغت کافی به تحقیق بپردازد.
وی اضافه کرد: این آسیبی است که وجود دارد، یعنی یک هیئت علمی که در یک مرکز علمی کار می کند گمان می شود که هر چه دستور داده شد باید انجام دهد. در صورتی که باید آزادی در انتخاب موضوع، پژوهش، گفتار و تحقیق مورد توجه قرار بگیرد و محقق باید بتواند آزادانه به این سمت برود و آزادانه موضوع مورد انتخاب را مورد بحث و بررسی قرار دهد و آزادانه تحقیق کند و بنویسد و در نهایت هم آزادانه نشر پیدا کند. اما با توجه به محدودیت های مختلفی که وجود دارد و کار علمی در پاره ای از موارد توسط افراد غیر متخصص مورد داوری و ارزیابی قرار می گیرد که صلاحیت علمی در آن زمینه را ندارند طبیعتاً به کار و نتیجه آسیب می زند.
توصیه های رهبری را جدی بگیریم
دکتر شریف لک زایی در پایان اظهار داشت: ما باید برای باز کردن گره های علمی، باید توصیه های رهبری در بحث آزاداندیشی را جدی بگیریم و همان طور که ایشان فرمودند نباید از آزادی و آزاداندیشی گریخت و بدانیم که هراس از آزادی اولین آسیب را به ما می زند.
وی ادامه داد: طبیعتاً آزادی چون استعدادها را شکوفا می کند بخصوص در فضای علمی، به علم و دانش حیات می بخشد. بنابراین مباحث علمی باعث ایجاد حیات جامعه علمی و بلکه حیات کل جامعه می شود. و به این نکته نیز توجه کنیم که منافع آزادی برای جامعه ما بیشتر از مضرات آن است. اگرچه ضررها بیشتر خود را نشان می دهد ولی در ادامه، منافعی که از آزادی فکری و آزاداندیشی به یک جامعه می رسد خیلی بیشتر از ضررهای آن است.