ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

خلأ آموزش آداب نقد در جامعه

شریف لک‌زایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) درباره آداب و چارچوب‌های نقد به ویژه در حوزه سیاست و قدرت از نگاه آموزه‌های دینی گفت:

در آموزه‌های دینی ما نقد مسئله‌ای پذیرفته شده است. منظور من در این گفت‌وگو از نقد تاکید بر جنبه‌های مثبت یک سیاست، تصمیم، برنامه یا یک وضعیت اجتماعی نیست، زیرا نقد دو طرف دارد و هم می توان به موضوعی نگاه مثبت داشت و هم نگاه منفی، سلبی یا اعتراضی داشت که منظور من چنین نگاهی است.

نقد نگاهی آسیب‌شناسانه به جامعه دارد

وی افزود: در واقع از نگاه من نقد نگاهی از موضع آسیب‌شناسانه نسبت به یک وضعیت، برنامه و سیاست است. از این منظر نقد فقط واقعیات منفی اجتماعی و سیاسی را نشان می‌دهد. البته ما می‌توانیم نقد را به مثابه یک آینه تلقی کنیم؛ آینه‌ای که هم آسیب‌ها و بدی‌ها را به ما نشان می‌دهد و هم خوبی‌ها را؛ ولی در این جا جنبه سلبی نقد مدنظر است.

لک‌زایی اظهار کرد: زیرا تعریف و تمجید در جامعه زیاد انجام می‌شود و در آموزه‌های دینی نیز داریم که اگر کسی را تعریف و تمجید کنید به مانند آن است که او را می‌میرانید. چون تعریف و تمجید صرف منجر به غرور کاذب در یک فرد یا جامعه می‌شود؛ جامعه‌ای که دائما در آن تعریف وتمجید انجام می‌شود در نهایت خودش آسیب می‌بیند. 

این پژوهشگر علوم سیاسی عنوان کرد: در آموزه‌های دینی داریم که ابعاد مثبت را دائما به رخ فرد یا آن جامعه نکشید بلکه باید نکات را به گونه‌ای مطرح کرد که به ارتقای فرد و جامعه کمک کند، البته در ضمن بیان نقاط ضعف می‌توان نکات مثبت را هم بیان کرد.

وی ادامه داد: در نتیجه من معتقدم نقد یک بعد فردی دارد که به خود افراد مرتبط است و طبیعتا باید مهرورزانه و دوستانه به آن فرد بیان شود. در بعد فردی آموزه امر به معروف و نهی از منکر هم این مسئله پذیرفته شده است و حتی توصیه شده است.

«النصیحه لائمه المسلمین»؛ نشانه خیرخواهی به کارگزاران جامعه

شریف لک‌زایی تأکید کرد: اما درباره نقد در حوزه سیاست و نقد کارگزاران حکومتی و سیاست‌های اعمالی آنان می‌توان گفت که در دین اسلام در قالب امر به معروف و نهی از منکر، در آیات قرآن، در روایات و سیره ائمه اطهار(ع) و هم در قانون اساسی مطرح شده است که هم افراد نسبت به همدیگر، هم دولت نسبت به افراد و هم مردم نسبت به حکومت نصیحت و نقد انجام دهند و خیرخواهی کنند.

وی ابراز کرد: براین اساس «النصیحه لائمه المسلمین» از همین باب است که نشان‌دهنده خیرخواهی مردم نسبت به کارگزاران جامعه است و در واقع براساس آموزه‌های دینی اگر نقدی از این منظر صورت می‌گیرد هدیه به کسانی است که خود را خدمتگزاران جامعه می‌دانند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: اگر از این منظر نگاه کنیم طبیعتا وقتی نقدی هم انجام می‌شود کسی نباید ناراحت شود و واکنش منفی نشان دهد و بلکه باید استقبال هم بکند. حتی در این میان ممکن است نقدی هم وارد نباشد ولی هم اینکه جامعه‌ای به خودش اجازه می‌دهد که در قالب نقد مشارکت سیاسی کند و در عرصه اجتماعی حضور پیدا می‌کند این فی نفسه امر مثبتی است.

آموزه دینی «اهتمام هر روزه به امور مسلمین»؛ تاکید بر ضرورت نقد سیاسی و اجتماعی

لک‌زایی ادامه داد: ما در آموزه‌های دینی داریم که «من اصبح و لم یهتم لامور المسلمین فلیس بمسلم»، اگر ما هر صبح به امور مسلمین اهتمام نداشته باشیم اساسا مسلمان نیستیم؛ که این تاکیدی بر ضرورت حضور و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی است و اینکه حضور مداوم مردم در عرصه اجتماعی می تواند کارگشا باشد.

وی بیان کرد: براساس آموزه‌های دینی، جامعه و مردم هم حق نقد کردن دارند و هم حق نقد شدن دارند و لذا نقد امری متقابل و دوطرفه است. اگر حاکم و کارگزاری این حق را به رسمیت می‌شناسد که مورد نقد قرار گیرد متقابلا می‌تواند نقد هم کند.

ادب، اخلاق و انصاف؛ نشانه نقد خیرخواهانه

لک‌زایی درباره اصول و چارچوب‌های نقد اظهار کرد: اگر مفروض بگیریم که نقد انجام‌شده خیرخواهانه است، لذا این نقد نمی‌تواند از روی دشمنی باشد. انجام نقد در یک جامعه به این دلیل است که وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه بهبود پیدا کند. پس اگر نقدی از این منظر و با این مفروضات انجام گیرد طبیعتا اخلاق و ادب نقد هم بایستی مراعات شود.

وی در تشریح این مسئله گفت: یعنی کسی که ادعا می‌کند خیرخواهانه وارد عرصه نقد شده است پس باید ادب و اخلاق این فضا و عرصه را رعایت کند و براین مبنا انصاف در نقد هم مراعات خواهد شد، لذا انصاف، ادب و اخلاق لوازم یک نقد خیرخواهانه وعدالت‌طلبانه است و چنین نقدی آگاهانه هم خواهد بود.

نقد سازنده برگرفته از اطلاعات و داده‌های صحیح شکل می‌گیرد

لک‌زایی ادامه داد: آگاهی به این معناست که منتقد باید مبتنی بر اطلاعات و داده‌های درست نقد کند تا نقد اوهم سازنده باشد. اگر نقدی بر اساس اطلاعات و داده‌های نادرست صورت بگیرد آن نقد محکوم به شکست است و کسی آن را نخواهد پذیرفت. پس در کنار اخلاق و ادب نقد، آگاهی و برخورداری از اطلاعات نسبت به مسئله مورد انتقاد باید مدنظر قرار گیرد تا بتوان یک نقد را نقد خیرخواهانه و عالمانه دانست.

وی یادآور شد: آسیب جامعه ما در حوزه نقد این است که سیاستمداران، صاحب‌منصبان و کارگزاران ما باید بپذیرند که از سوی مردم، نخبگان، گروه‌ها، احزاب و جریان‌های سیاسی نقد شوند تا متوجه اشکالات و اشتباهات خود بشوند و در نتیجه آسیب‌های کمتری به جامعه وارد شود.

لک‌زایی ابراز کرد: نقد اساسا به منظور اصلاح و تصحیح فرآیندهاست و از طریق آن راه‌حل‌های جدید برای اصلاح امور ارائه می‌شود تا جامعه به سمت مطلوب حرکت کند. البته باید در نقد یک وضعیت یا تصمیم باید جوانب مختلف، مراتب مختلف و لایه‌های مختلف آن وضعیت، تصمیم و سیاست لحاظ شود و اگر این اتفاق افتاد می‌توان گفت نقد مطلوبی شکل گرفته است.

جامعه ما نیازمند نهادینه شدن نقد و گفت‌وگو است

این پژوهشگر علوم سیاسی اظهار کرد: البته مشکلی که ما در جامعه داریم این است که نقد، اعتراض، گفت‌وگو و مشارکت و فعالیت اجتماعی و سیاسی نهادی نشده است. به نظر من باید در این فضاها کار شود و هم رسانه‌ها کمک کنند و هم آموزش و پرورش از همان دوران مهد کودک و دبستان به کودکان، صحبت و گفت‌وگو کردن را یاد دهد و لازم است چگونه نقد کردن از همان دوران کودکی آموزش داده شود تا نقد و گفت‌وگو نهادینه شود.

وی تصریح کرد: بنابراین حتی اگر بخواهیم در جامعه نقد سازنده شکل بگیرد نیاز به آموزش دارد و متأسفانه ما در این زمینه آموزش ندیده‌ایم و جایی وجود ندارد که که نقد کردن و آداب و ویژگی‌های نقد عالمانه را آموزش دهد.

ضرورت رهایی رسانه‌ها از فضای جناحی و سیاسی در نقد

لک‌زایی با انتقاد از وضعیت نقد در رسانه‌ها عنوان کرد: در رسانه‌ها نیز این وضعیت حاکم است و نیازمند این هستیم که در رسانه‌ها نیز اصول نقد به رسمیت شناخته شود تا رسانه‌ها از فضای جناحی و سیاسی صرف خارج شوند زیرا یک رسانه متعلق به عموم است.

وی ادامه داد: حتی اگر رسانه‌ای، رسانه یک جناح یا حزب باشد باید بازهم انتقادش همراه با ادب، اخلاق و انصاف باشد. برخی از مشکلات اجتماعی که در جامعه ما وجود دارد به خاطرهمین نگاه‌های تک بعدی، شخصی‌اندیشانه و منفعت‌طلبانه است. نگاه ما در نقد باید فارغ از منافع شخصی، جناحی و گروهی باشد، زیرا ما در یک جامعه با هم زندگی می کنیم پس باید در وهله اول منافع ملی و جمعی برای ما مهم باشد.

لک‌زایی در پایان اظهار کرد: به نظر می‌رسد در این فضاها نیاز به کار و آموزش بیشتر داریم و باید یاد بگیریم چگونه با هم صحبت کنیم و همدیگر را نقد کنیم و در این راه آموزه‌های مختلفی از آموزه‌های دینی و قرآنی تا آموزه‌های اجتماعی می‌تواند به ما کمک کند تا در نقد ما مؤثر واقع شود.