به گزارش ایکنا، یکی از ارزشمندترین رویدادهای مرتبط به حماسه حسینی و ظرفیت نهفته‌ای که در روزگار کنونی ثمربخش شده، جریان پیاده‌روی اربعین حسینی است. رویدادی که در سال‌های اخیر با توجه به شرایط بین‌المللی رنگ‌وبوی ویژه‌ای به خود گرفته و به یک فرارویداد بی‌نظیر تبدیل شده است.
حرکت اربعینی شیعه و جمعی از انسان‌های آزاده در این تاریخ، حرکتی است که ریشه در روح انسان‌ها دارد و باید اجازه ظهور یابد؛ البته نه با تصدی‌گری و قیم‌مآبی بلکه با جوشش‌ها و خروش‌های مردمی. اربعین حرکتی در راستای به صحنه آوردن مردم در حیات دینی و دانشگاهی است که مکتب نجات‌بخشی امام حسین(ع) را در تاریکی زمان و زمین روشن می‌کند. این حرکت نشان می‌دهد که تمام حوادث عاشورا، کربلا و اربعین تنها یک تاریخ نیست، بلکه در جایگاه فلسفه تاریخ است. پیاده‌روی اربعین نیز به شکل ویژه در مقام رسانه و پیام‌رسان کربلا در ابعاد بین‌المللی کارایی دارد.
ظرفیت‌های ویژه‌ای که در این ابررویداد شکل می‌گیرد، موجب شکل‌گیری گونه‌ای زیست‌بوم جدید در محدوده زمانی و مکانی اربعین شده که می‌تواند نویدبخش و سرآمد ظهور تمدن نوین باشد. هرچند این نشانه‌ها هرساله تقویت می‌شود، اما مسیری طولانی وجود دارد و علاوه بر تهدیدهای بیرونی، موانع و آسیب‌های درونی از سمت جامعه می‌تواند بر شکوفایی و اثربخشی این رویداد تأثیر منفی بگذارد. تحلیل ابعاد جهانی و آینده‌پژوهی جریان اربعین پديده‌ای نیست که با قواعد مرسوم و رویکرد علم‌زده ممکن باشد، بلکه فهم گستره و عمق این پدیده نیازمند تأمل فراوان است. به همین منظور برای بررسی ابعاد مختلف پیاده‌روی اربعین حسینی با شریف لکزایی، دانشیار گروه فلسفه سیاسی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید؛
ایکنا ـ به نظر شما نقش اربعین در وحدت اسلامی و همگرایی منطقه‌ای چیست؟
پرسش مهمی است و مسئله اربعین نیز نقش مهمی در این زمینه دارد؛ از این رو چند نکته بیان می‌کنم که در واقع شروطی است که به تحقق این مسئله کمک می‌کند و این همبستگی را عمق می‌بخشد؛ اولین نکته، حفظ سنت‌های بومی اهالی عراق است که باید آنها را حمایت کنیم و گسترش دهیم. سنت‌هایی که در طول قرن‌ها به وجود آمده، سنت‌های بسیاری خوبی است که توانسته در عصر امروز این همه جمعیت را دور خود جمع کند و به این حرکت، عمق و غنای بیشتری بدهد. بنابراین نباید این عرصه تحت‌الشعاع مسائلی قرار گیرد که این سنت‌های خوب مانند فداکاری، ایثار، بذل مال و ... آسیب ببینند. این سنت می‌تواند به وحدت، همبستگی و همگرایی ملل اسلامی کمک کند.
نکته دوم حفظ هویت عراقی و عربی این حرکت است که در طول قرن‌ها از سوی اهالی عراق به صورت خاص این حرکت محفوظ مانده و استمرار یافته است و از زیارت اربعین به صورت بااهمیتی حفاظت شده است. این هویت هم باید محفوظ بماند و هویت‌های دیگر مداخله نکنند و این هویت را تحت‌الشعاع قرار ندهند. حفظ این هویت می‌تواند به اصل کار کمک کند، والا اگر مداخلاتی صورت گیرد، مشکلاتی به وجود می‌آید.
نکته سوم اینکه، کشورهایی که به عنوان مهمان در این حرکت حاضر هستند، توجه کنند که مهمان تلقی می‌شوند و میزبان خود کشور عراق است. بنابراین دیگر کشورها باید به ملت و دولت عراق و همچنین موکب‌ها کمک کنند که روزبه‌روز این آیین بهتر برگزار شود. اینجا مسئله یک وجه سیاسی هم می‌گیرد. اگر دو مورد قبلی یک مقدار فرهنگی و مربوط به سنن است، اینجا یک بخش سیاسی هم مطرح می‌شود که دولت‌ها باید بیایند و برای بهبود این حرکت کمک کنند؛ لذا این مسئله هم می‌تواند به وحدت و همبستگی کمک کند.
00:0016:32
نکته چهارم اینکه باید از ظرفیت‌های مردمی این حرکت به صورت خیلی بهتری بهره‌برداری کنیم. همچنین باید این ظرفیت‌ها حفظ شود و در این قسمت هم دولت‌ها نقش مهمی دارند، البته که نباید در کار مردم مداخله کنند و این حرکت را طوری به دست بگیرند که در این زیارت خللی ایجاد شود. شاید تصور شود که مردم در برخی از موارد توان حضور نداشته باشند که مداخله دولت‌ها در این موارد مشکلی ندارد. برای نمونه، آنچه از نزدیک مشاهده کردم این بود که سیستم آب‌رسانی می‌تواند توسط دولت تأمین شود، چون موکب‌ها نمی‌توانند مقدار مورد نیاز را تأمین کنند یا سیستم‌های برق و ... نیز باید بهبود یابند و اینها کمک می‌کند که وحدت و همبستگی افزایش یابد.
بخش تأمین امنیت نیز مسئله مهمی است و باید در آن راستا هم کوشید. حضور مردم و به عهده گرفتن این امنیت می‌تواند کمک‌کننده باشد. به ویژه اینکه از کشورهای مختلف در عراق حاضر می‌شوند و حوزه‌ای که می‌تواند مدارا را شکل دهد و مدارا را بیشتر برجسته کند، این حرکت است و این حرکت با تنوعی که از افراد حاضر در راهپیمایی به ما نشان می‌دهد، می‌تواند کمک کند. اینها مواردی است که کمک می‌کند تا وحدت و همبستگی در جهت حل مسائل جهان اسلام تعمیق شود.
ایکنا ـ وقتی روند چند سال اخیر را می‌بینید فکر می‌کنید رویداد اربعین چقدر توانسته است کمک کند تا وحدت در دنیای اسلام تقویت شود؟
سال قبل وقتی که مراسم اربعین داشت آغاز می‌شد، در عراق اعتراضات مردمی شکل گرفت، از طرف کشورهای خاصی تلاش شد تا جهت‌گیری و سمت‌وسویی به این حرکت داده شود تا بتوانند حرکت آنها را در تقابل با جمهوری اسلامی قرار دهد. فکر می‌کنم حضور این موکب‌ها و دعوتی که صورت می‌گیرد و مهمان‌نوازی مردم عراق موجب شد تا اعتراضات جهت‌دار در نطفه خفه شود. اعتراضات حوالی آغاز اربعین بود و حضور مردم توانست مقداری فضا را تلطیف کند و نشان دهد که یک هدف واحد وجود دارد و باید در آن مسیر حرکت کرد.
البته اعتراض‌ها بحق بود که دولت آنجا باید پاسخ می‌داد و این اتفاق نیز یک مسئله داخلی است و حضور زائران مختلف هم کمک می‌کند که برخی نگاه‌ها تصحیح شود. مثلاً در جمع برخی از قبیله‌های عراقی ممکن است نگاه‌های خاصی وجود داشته باشد، اما این حضور مردمی کمک می‌کند که دیدگاه‌ها به هم نزدیک‌تر و مسائل حل شود.
ایکنا ـ فکر می‌کنید در چند سال اخیر این موضوع، یعنی وحدت و همبستگی، محقق شده است؟
بله، تا حد زیادی محقق شده، اما طبیعی است که تضمینی وجود ندارد و باید این روند مثبت حفظ شود. یکی از دلایل حفظ هویت عراقی و عربی سنت‌های عراق که بیان کردم این است که آنان احساس نکنند عده‌ای از کشورهای دیگر می‌آیند و مراسم را به دست می‌گیرند؛ لذا باید همچنان این کار با هویت عراقی باقی بماند و مردم عراق باید این کار را مدیریت کنند. بله، مهمان‌نوازی‌شان مشمول همه افراد است و کمکی که از دیگران برآید نیز انجام می‌دهند.
ایکنا ـ به بحث اربعین و سیاست هم اشاره کردید. سؤال برخی این است که می‌گویند اگر یک‌سری از مناسک ما مانند حج سیاسی است. اربعین هم باید سیاسی باشد؟ نظر شما در این رابطه چیست و اساساً چه برداشتی باید از سیاسی بودن کرد؟
من چیزی در حوزه اجتماعی نمی‌بینیم که غیرسیاسی باشد، طبیعتاً همه موضوعات اجتماعی به نحوی به موضوع سیاست و حتی اقتصاد مربوط می‌شوند. چنان که از منظر دیگری به موضوع فرهنگ هم ارتباط پیدا می‌کنند و نمی‌توان اینها را جزیره‌های مستقلی تلقی کرد و حداقل بنده این طور فکر می‌کنم. اگر موضوع را سیاسی نگاه کنیم، بخش‌های اقتصادی و فرهنگی نیز باید لحاظ شود؛ لذا باید به صورت یک منظومه نگاه کنیم که ابعاد مختلفی دارد، اما هرکدام در جای خودش اهمیت دارد و کسانی که عهده‌دار آن هستند، باید در این راستا کوشش کنند؛ لذا در این جریان می‌توان به سیاست، فرهنگ و اقتصاد به صورت توأمان توجه کرد.
ایکنا ـ با این اوصاف معتقدیدکه هیچ عمل اجتماعی در دین ما غیرسیاسی نیست؟
نه اینکه غیرسیاسی نیست، مرتبط با سیاست است، چنانکه مرتبط با اقتصاد هم هست.
ایکنا ـ این تأکید را هم برخی‌ها دارند که فضای اربعین را سیاسی نکنیم و به سمت سیاست‌زدگی نبریم. بلکه تفکیک داشته باشیم که اگر اربعین سیاسی است، آن کاری که آن را سیاست‌زده می‌کند چیست؟ یعنی بین سیاسی و سیاست‌زدگی باید تبیینی صورت گیرد.
بله، اینها دو حوزه مجزا هستند. البته واقعه عاشورا در قالب امر به معروف است، اما این حوزه کاملاً سیاسی و به معنای رو در رویی با حاکم سیاسی است که امام حسین(ع) نیز به اعتراض بلند شده و قیام کردند. بنابراین آنچه در حوزه عاشورا و واقعه عاشورا مطرح می‌شود به نسبت زیادی سیاسی است و نمی‌تواند سیاسی نباشد و در مسئله اربعین هم همینطور است و این حرکت جدای از بخش‌های معنوی که دارد، بُعد سیاسی‌اش نیز پررنگ است و چه‌بسا که پررنگ‌تر هم باشد. عاشورا و نهضت عاشورا برای این بود که به احکام الهی عمل شود و یکی از آن احکام این بود که انسان سرنوشت خود و جامعه‌اش را خودش تعیین کند و بسازد.
00:0014:26
امام موسی صدر می‌گوید ما نباید تصور کنیم که ستم چیز خاصی است بلکه هرگاه فرصت‌ها از انسان و جامعه‌ای سلب شد ستمی رخ داده است و اربعین دارد این را فریاد می‌زند که ما خودمان هم در آن حرکتی که داریم نباید فرصت‌ها را سلب کنیم و در جامعه که زندگی می‌کنیم فرصت‌ها را در اختیار دیگران قرار دهیم و این بسیار اهمیت دارد و شاید بخش پررنگش بخش سیاست است و این در کنار دیگر عرصه‌ها است، اما نقطه محوری است که عبارت از عرصه تقابل با سیاست نامطلوب و حکومت‌های نامطلوب و منازعه با کسانی است که شایستگی حاکمیت و حکمرانی بر انسان‌ها را ندارند.
ایکنا ـ نقش اربعین در تمدن‌سازی اسلامی چیست؟
از همین منظر که بیان شد، شاید فضای خوبی برای تمدن‌سازی ایجاد می‌شود و به چند نکته اشاره می‌کنم؛ یکی اینکه در اربعین سلایق مختلفی از کشورهای مختلف با یک تنوع فرهنگی حضور پیدا می‌کنند و این نشان می‌دهد که این آیین ظرفیتی را ایجاد کرده که این تنوع را قبول کند و در مسیر درستی آن را هدایت کند. اما نکته مهم، نظم و امنیت و انضباطی است که ایجاد شده، یعنی خیل میلیونی انسان‌های عاشق امام حسین(ع) و راه امام حسین(ع) در این مسیر وارد می‌شوند و با نظم خاصی در این راه گام برمی‌دارند و در این مراسم شرکت می‌کنند.
اگر بگوییم که یکی از پایه‌های تمدن، نظم و انضباط است، این فضا در پیاده‌روی اربعین به وجود آمده و ممکن است در بخش‌هایی نیز مشکلاتی باشد، اما کلیت این حرکت در قالب یک نظم و انضباطی است که مردمی بوده و از دل جامعه برخاسته است و در این ایام موکب‌های مختلف می‌آیند و این فضا را در مسیر راهپیمایی ایجاد می‌کنند و بعد هم خاتمه پیدا می‌کند و افرادی که این حرکت را آغاز کرده‌اند، به کار خودشان بازمی‌گردند. بنابراین این نظم و انضباط عنصر تمدن‌سازی است که با این گستردگی و حضور سلایق مختلف و تنوعی که هست می‌تواند یک تمدن را شکل دهد.
نکته دوم اینکه، این تنوع سلایق در کنار یکدیگر با تسامح و مدارا حضور پیدا می‌کنند و این مسئله نشان می‌دهد که می‌توانیم جامعه‌ای ایجاد کنیم که افرادش بتوانند با سلایق فرهنگی و سیاسی مختلف در کنار هم قرار بگیرند و این نیز به عنوان یک نشانه دیگری است که می‌تواند آغاز تمدن‌سازی تلقی شود. چون آنچه شکل می‌گیرد یک برادری و دیگردوستی است. همچنین کسانی را که در این حرکت حضور دارند با چشم برادر و خواهر نگاه می‌کنیم و این به تعمیق نگاه‌های فرهنگی ما کمک می‌کند. حتی مهمان‌نوازی عشیره‌های عراقی هم یک بُعد دیگر قضیه است. کسی که در آنجا زندگی می‌کند، هرچه در توان دارد در اختیار دیگران قرار می‌دهد. بنابراین این روند ارزشمند است و می‌تواند یک فضای تمدن‌سازی را شکل دهد.
مطلب سوم اینکه ملیت‌های مختلف وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، تجارب ارزشمندی دارند و این تجارب می‌تواند در اختیار دیگر ملل قرار بگیرد و ظرفیت خوبی را ایجاد کند. البته که شاید در این بخش‌ها ضعف‌هایی وجود دارد. نخبگان متعددی در این مراسم شرکت می‌کنند، اما شاید بهره‌مندی از تجارب آنها کمتر رخ می‌دهد و بهره‌برداری از تجارب آنها نیز می‌تواند بخشی باشد که به تمدن‌سازی کمک کند، آن هم یک تمدن با مبانی و خاستگاه اسلامی و شیعی.
نکته آخر نیز ایجاد یک حس خودآگاهی و خودشناسی از ظرفیت‌هایی است که تشیع درون خودش دارد. این حرکت شیعی است، اما اینکه بتواند این را به حس خودآگاهی برساند و در تمدن‌سازی از آن استفاده شود، واقعه‌ای است که می‌تواند مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
ایکنا ـ در صحبت‌هایتان تأکید کردید که این رویداد شیعی است، اما آیا باید مبنا را بر این بگذاریم که شیعی بماند یا رویکرد حداکثری وجود داشته باشد؟
حضور ملل مختلف با تنوع فرهنگی که در این حرکت می‌بینم، خودش نشان می‌دهد که می‌توانیم از ظرفیت همه ملل مسلمان استفاده کنیم و از ظرفیت همه ادیان هم بهره ببریم. در آنچه دارد اتفاق می‌افتد، کسی از دیگری نمی‌پرسد که شما برای کجا هستید و چرا آمده‌اید. این اتفاقات نمی‌افتد و بنده هم در تجربه‌ای که داشتم چنین چیزی ندیده‌ام. موکب‌های عراقی از همه به یکسان و برابر پذیرایی می‌کنند و از مال خودشان می‌بخشند و دیگران را هدایت می‌کنند. بنابراین این ظرفیتی است که شیعه دارد و می‌تواند همه موحدان، مؤمنان و متدینان را در خودش جذب کند. البته نه اینکه شیعه شوند بلکه به این معنا که هر موحد و متدینی خودش را با این حرکت همراه ببیند. چون این حرکت بر ضد ستم است و می‌تواند همه انسان‌ها را همراه کند.
ایکنا ـ آیا دوگانه‌ای بین حج و اربعین وجود دارد؟ چون عده‌ای می‌گویند شیعه دارد اربعین را در مقابل حج قرار می‌دهد.
اینطور نمی‌بینم. حج یک واجب شرعی است و فکر نمی‌کنم کسی از علمای شیعه بخواهد در احکام شرعی جابه‌جایی ایجاد کند. لذا هر علمی باید براساس شرایط خودش انجام شود و کسانی که مستطیع می‌شوند خود را ملزم می‌دانند که به این واجب عمل کنند، اما در اینجا با یک ارزش عام سروکار داریم که ارزش حج را ندارد، اما تأثیرگذاری‌اش می‌تواند به اندازه حج و حتی بیش از حج باشد.
وقتی شما می‌گویید که می‌خواهید در مقابل ستم بایستید، این حرکت علیه ستم است، حج هم در بخش بیشتری همین است، اما در اربعین این مسئله نمود بیشتری پیدا می‌کند. آنچه در سال‌های قبل اتفاق افتاده این بوده که در حج شاید نتوانستیم اندیشه‌های شیعی را ترویج کنیم و در آنجا هر مذهب اسلامی بر اساس آموزه‌های فقهی خودش حج را به جای می‌آورد و ممکن است در میان شیعیان نیز ببینیم که تنوعی از احکام وجود دارد و هر فرد مستطیع بر اساس آموزه‌هایی که از مرجع تقلید خود کسب می‌کند عمل می‌کند، لذا ممکن است مراجع در نظری باهم تفاوت داشته باشند، اما در اربعین به یک اشتراک نظری رسیده‌اند و اگر آن خودآگاهی نیز اتفاق افتاده باشد، اثرگذاری‌اش بیشتر می‌شود.
ایکنا ـ شاید هم یک مقدار وجه مردمی اربعین بیشتر باشد؛ یعنی از این حیث که دولتی که مدیریت حج را برعهده دارد خیلی در ابعاد حج دخالت می‌کند، ولی مدیریت صحنه رویداد اربعین مردمی‌تر است.
اینطور تلقی می‌کنم و به نظرم وجه مردمی اربعین زیاد است. از ابتدا مردمی بوده و شاید حکومت‌ها تلاش می‌کردند جلوی آن را بگیرند، اما نتوانستند و در همین دوره معاصر در دوره رژیم بعث هم شاهد این بودیم که این حرکت ادامه داشت. اما این حرکت دوام آورده و دوامش نیز به دلیل حضور مردم بوده است.
ایکنا ـ وقتی بحث تمدن‌سازی مطرح می‌شود، یک عده نگران می‌شوند و می‌گویند این تمدن‌سازی شیعی و با رویکرد حذف غیرشیعه است و می‌خواهد در منطقه قدرت بگیرد. به این دلیل پرسیدم که ببینم آیا منظور از این تمدن‌سازی، که مؤلفه‌هایش را فرمودید، این است که قرار است مناسک دیگر را دست‌کم بگیریم و ملل دیگر و اعتقادات دیگر را حذف یا آنها را جذب کنیم؟
واجب شرعی مانند حج سر جای خودش است و ارزش آن با گفتارها و مناسک دیگری که در اطراف و اکناف جهان برگزار می‌شود، کم و زیاد نمی‌شود. وجه مهم تمدن‌سازی این است که می‌تواند همه را ذیل خودش قرار دهد و این ظرفیت را دارد که به لحاظ فرهنگی همه را با یک جهت‌گیری آشکاری در کنار هم قرار دهد. واقعه عاشورا مبارزه علیه ستم است و امروزه نیز برای همه قابل فهم است. نمی‌خواهیم یک حکومتی در سرنوشت ما مداخله کند و ما خودمان باید سرنوشت خود را تعیین کنیم.
وجه مهم تمدن‌سازی این است که من به عنوان یک انسان از این شاخص برخوردار شوم که احساس کنم از این توان برخوردارم که در سازندگی جامعه خودم حضور داشته باشم و بتوانم خودم و جامعه را بسازم و فلسفه تاریخی که تشیع می‌گوید، همین است که اگر همه انسان‌ها در این فضا حرکت کنند، نقاط مشترک به قدری است که نقاط افتراق باقی نخواهد ماند.
ایکنا ـ در چند سال اخیر چه ظرفیت‌هایی از اربعین مغفول مانده است که باید به آنها توجه بیشتری کنیم؟
ما تا الان بیشتر حرف زده‌ایم، اما عملا اتفاقی نیفتاده است. در بخش فرهنگی هنوز اتفاق خاصی نیفتاده است که از این ظرفیت عظیم استفاده کنیم. شاید آنجا نیاز باشد که در مسیر حرکت راهپیمایان به سمت کربلا، یک اتفاقات جدیدی بیفتد. الان به صورت مشی سنتی این اتفاقات رقم می‌خورد و اقدامات فرهنگی ایجاد می‌شود. اینجا می‌تواند به عنوان بازار فرهنگی مورد توجه باشد که بازار بسیار بزرگ و متنوعی از همه سلایق است که در فضای دینداری وجود دارد. بنابراین کمک می‌کند و فضای بخش فرهنگی را با حضور نخبگان فرهنگی غنا می‌بخشد.
00:0007:28
در این قسمت این مسئله را نداریم یا کمرنگ است. درست است همایش‌هایی نیز برگزار می‌شود، اما در مسیر حرکت این کاروان، هنوز اثرگذار نیست که بتواند به عنوان یک نمود فرهنگی تأثیراتی را بر جای بگذارد که وقتی این افراد برمی‌گردند، بتوانند در آن فضا حرکت کنند.
در بخش سیاسی نیز یک فضا برای همبستگی میان مسلمانان است که باید مورد توجه باشد که در این بخش هم هنوز هیچ بهره‌ای نبرده‌ایم و پیشنهاد می‌کنم موکب‌های سیاسی داشته باشیم، کمااینکه نیاز به موکب‌های فرهنگی داریم که دستاوردهای حوزه فرهنگی خود را در معرض دید قرار دهند. در حوزه سیاسی می‌توانیم موکب‌هایی را ایجاد کنیم که از این ظرفیت برای حل مسائل جهان اسلام استفاده شود.
یک بخش نیز در حوزه اقتصاد سیاسی است. بخش اقتصاد بسیار مهم است. اگر بگوییم بیست میلیون زائر شرکت کرده‌اند، ظرفیت خوبی است که می‌تواند این عرصه را مورد توجه قرار دهد و از این ظرفیت باید استفاده معقول‌تری صورت گیرد و دولت‌ها بتوانند حضور بیشتری داشته باشند. اما در کل، این کاروان اربعین و کاروان راهپیمایان زیارت اربعین، هر ساله در فضایی که حرکت کرده، ارزش‌های جدیدی را نیز خلق کرده است. این ارزش‌ها با تنوع سلایقی که حضور دارند، می‌تواند کمک کند که مشکلات را حل کنیم و به سمت تأثیرگذاری در سرنوشت خود و تمدن‌سازی گام برداریم. اینها ظرفیت‌هایی است که می‌توانیم از آنها استفاده کنیم، برای اینکه به این سمت‌وسو حرکت کنیم. یک نکته نیز اینکه اگر آن نگاه متدینان را داشته باشیم و اینکه همه متدینان حضور یابند، نگاه فرقه‌ای را کنار گذاشته‌ایم و به فرقه خاصی نگاه نکرده‌ایم. وقتی نگاه فرقه‌ای نداشته باشید، یعنی خود به خود این مراسم را از ویژگی فرقه‌ای خارج می‌کنید که می‌تواند به نفع جهان اسلام و متدینان باشد.
گفت‌وگو از مجتبی اصغری