شریف لک زایی در تشریح نگاه تمدن‌ساز امام موسی صدر به قرآن بیان کرد: زمانی تحول، پیشرفت و تمدن به وجود می‌آید که تعاملی شکل بگیرد. امام موسی صدر قائل به یک نظریه تعاملی بر این مبناست و این تعامل را در ارتباط با آموزه‌های قرآنی، تعامل انسان با هستی و قرآن می‌فهمد. تعاملی که مبتنی بر اندیشه و عمل است.
به گزارش ایکنا، دومین نشست از سلسله نشست‌های «نگاه امام موسی صدر به مسائل قرآنی» با محوریت کتاب «حدیث سحرگاهان»، شب گذشته، ۲۴ آذر با سخنرانی شریف لک زایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، به صورت مجازی برگزار شد که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛
تفسیر امام موسی صدر یک تفسیر اجتماعی است. وقتی آثار امام را مطالعه می‌کنم، گویی ایشان طرحی دارد که در کشور لبنان و کشورهای منطقه و ایران دنبال می‌کند و آن خواست و تصور ایشان است که دین و آموزه‌های دینی و به ویژه قرآن بتواند در زندگی ما تحولی ایجاد کند و بتواند به تمدن‌سازی بپردازد. در تمدن‌سازی باید تعاملی بین انسان، هستی و قرآن ایجاد شود. انسان با فهم خود از قرآن به عمل دست می‌زند و مجدداً به قرآن مراجعه می‌کند و با فهم بیشترش یک فهم جدیدتر به دست می‌آورد و این تمدن ایجاد می‌شود. طرح کلی امام این است که به تمدن‌سازی برسد و تمدن‌سازی برای ایشان اولویت دارد.
تعامل در نگاه امام موسی
اما شاید این پرسش مطرح شود که ایشان چطور این تحول و تمدن‌سازی را می‌خواهند انجام دهد. اینجا یک کلیدواژه دیگری داریم و آن بحث تعامل است. زمانی تحول، پیشرفت و تمدن به وجود می‌آید که تعاملی شکل بگیرد که از آن به عنوان نظریه تعامل یاد کرده‌ام؛ چون ایشان قائل به نظریه تعاملی بر این مبناست. این نظریه تعامل مبتنی بر یک نگاه خاصی است که ایشان ارائه می‌دهد. ایشان این تعامل را در ارتباط با آموزه‌های قرآنی و تعامل انسان با هستی و قرآن می‌فهمد و این تعامل مبتنی بر اندیشه و عمل است؛ یعنی هم معرفت و اندیشه و هم عمل تأثیر دارند و این‌طور نیست که امام بحث‌های انتزاعی خاصی داشته باشد که مبتنی بر عمل نباشد. خیر، اندیشه و عمل توأمان است.
وقتی بحث نظریه تعامل یا مفهوم تعامل را مطرح می‌کنیم، تعامل انسان با خود، هستی، انسان‌های دیگر، خداوند و قرآن مطرح است. ایشان وقتی جامعه را تعریف می‌کند، می‌گوید که جامعه زمانی به وجود می‌آید که تعاملی در هستی ایجاد می‌شود و انسانی با انسان دیگر تعامل می‌کند. پس جامعه در اثر همین تعاملات در عرصه اجتماعی به عینیت می‌رسد. از نظر امام تمامی هستی بر تعامل بنا شده و از این‌رو آن تحول، پیشرفت و تمدن نیز مبتنی بر این تعامل است.
گفت‌وگو، الزام مهم تعامل است
تعامل خود الزاماتی دارد و وقتی انسان با دیگری تعامل می‌کند، الزامات دیگری ایجاد می‌شود. این الزامات است که ما را به این تعامل مثبت می‌رساند و می‌تواند منتهی به تغییراتی شود که مد نظر امام موسی صدر است. در صدر این تعامل باید گفت‌وگو اتفاق بیفتد. این گفت‌وگو مبتنی بر آزادی، امنیت، عدالت و به تأکید و تصریح امام موسی صدر مبتنی بر اعتماد و احترام متقابل است. اگر این گفت‌وگو اتفاق نیفتد، تعامل هم شکل نمی‌گیرد؛ بنابراین از منظر ایشان این اطمینان و اعتماد به یکدیگر خیلی اهمیت دارد و می‌تواند ما را به فضای جدیدی رهنمون سازد؛ لذا اینها از الزامات اولیه است و تأکید بر اینها می‌تواند کمک کند که به سمت پیشرفت برویم. بنیان بحث ایشان در قرآن در این است که این تعامل رخ دهد و چنین تعاملی را جاری کنند و منشأ به وجود آوردن این تعامل باشند که در پی آن، تعامل با قرآن نیز اینجا اتفاق می‌افتد.
مثالی که ایشان دارد، انفاق است که تعامل را تبیین می‌کنند. به آیه ۲۷۲ سوره بقره: «وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ» اشاره می‌کنند. آیه به انفاق کردن تشویق می‌کند. خود این انفاق یک نوع تعامل با دیگران است و در ذیل نظریه تعامل ایشان قرار می‌گیرد. ایشان می‌گویند این نمونه‌ای از فهم جدید از آیه است و هم اینکه این تعامل چطور در بخشی اتفاق می‌افتد. اینجا خیلی از مفسران گذشته این گونه نگاه می‌کردند که وقتی کسی به دیگری انفاق می‌کند، ثوابی می‌برد که در آخرت نصیب او خواهد شد، اما ایشان می‌گویند که با فهم جدید و با معرفت جدیدمان همواره نو به نو می‌شود، به یک بینش و فهم جدید از آیه نیز می‌رسیم.
انفاق و نظر اجتماعی امام موسی صدر
ایشان می‌گویند که انفاق، احیای خانواده‌های نیازمندان است. همه ما با هم‌نوعان خود تعامل می‌کنیم. یک عده به لحاظ تغذیه، مسکن و آموزش ممکن است در سطح پایین‌تری برخوردار باشند و آنهایی که وضع بهتری دارند باید به این خانواده‌ها کمک کنند، آن هم در یک حد مکفی که زندگی ایشان را احیا کند. اینجا تعاملی اتفاق می‌افتد که بین افراد برخوردار با نیازمند است. اما آنچه در پس این هست، به پیشرفت جامعه کمک می‌کند. ایشان می‌گوید که وقتی یک خانواده نیازمند را کمک کردید و زندگی او را ارتقا بخشیدید، می‌تواند در زندگی اجتماعی مشارکت کند.
با این ارتقابخشی، کاری کردید که آنها در فضای اجتماعی حضور مستقیم و پررنگی داشته باشند و بتوانند در سرنوشت خود نقش ایفا کنند. تعاملی شکل گرفته و برخی ارتقا پیدا کرده‌اند و ایشان می‌گویند در این انفاقی که صورت گرفته، فقط ثواب آخرت نیست که گیر ما آمده است، بلکه کسی که انفاق می‌کند ثواب بیشتری نصیبش می‌شود و این ثواب بهره‌ای است که در همین دنیا نصیبش می‌شود و فقط در آخرت نیست. چون کسی نیازمندان را ارتقا دهد، جامعه را ارتقا می‌دهد و جامعه به لحاظ روحی و ... در وضعیت متعادلی قرار می‌گیرد و کل جامعه ارتقا پیدا می‌کند.
چرا انفاق‌کننده بهره بیشتری می‌برد؟
بنابراین به تعبیر ایشان، انفاق‌کننده بیش از انفاق‌گیرنده از این تحول بهره‌مند می‌شود، اما اگر این اتفاق نیفتد، پیشرفت و تحولی نیز به وجود نمی‌آید. وقتی یک بخش از جامعه نیازمند یکسری امکانات است، نمی‌تواند خود را احیا کند و در نتیجه بیماری‌های روحی، اخلاقی و ... دامن‌گیر جامعه می‌شود. پس انفاق به تعبیر ایشان یک نوع تعامل است. ترک انفاق را نیز باعث ستم اجتماعی می‌دانند که افراد برخوردار را بیشتر مبتلا به مشکلات می‌کند.
پس فهم این آیه خود پلی است که فضای جدیدی برای تبیین عرصه اجتماعی برای ما ایجاد می‌کند. البته ایشان می‌گویند فهم قرآن این است که متشابهات را نیز بر محکمات برگردانیم. در عین اینکه ثواب آخرت را ایشان قبول می‌کند و اینکه انسان از آن بهره‌مند می‌شود، به ثواب دنیوی نیز اشاره می‌کند.
یک مثال دیگر این است که ببینیم امام موسی صدر چطور با دنیای جدید مواجهه داشته است؟ آیا دعوای سنت و تجدد مورد نظر ایشان بود یا خیر؟ ایشان فرموده‌اند کسی از ما نخواسته در برابر تحول مقاومت کنیم و در برابر پیشرفت‌ها بایستیم و از دستاوردهای بشر استفاده نکنیم. در آموزه‌های دینی این گفته وجود ندارد که چنین کاری بکنیم. ایشان می‌گوید که باید هویت و اصالت خود را گم نکنیم و دستاوردهای جدید بشری را نیز در چارچوب فهم خود قرار دهیم و همه آنچه دریافت می‌کنیم را با معیارهای خود بسنجیم. ممکن است در این میان، برخی را قبول و برخی را نیز رد کنیم. ممکن است براساس معیار خودمان برخی از این فضاها و پیشرفت‌ها را قبول کنیم و برخی را قبول نکنیم، اما ایشان می‌گویند که باید به این مباحث جدید توجه داشته باشیم.
مطالب مرتبط
شریف لک زایی تبیین کرد: نگاه اجتماعی و تمدن‌ساز امام موسی صدر به قرآن
أكاديمي إيراني يشرح رؤية الإمام الصدر الاجتماعية والحضارية للقرآن