به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، آیین رونمایی از کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام موسی صدر» نوشته شریف لک‌زایی عصر سه‌شنبه 15 آبان 1397 با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری، شریف لک‌زایی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد حسن اختری، و مهدی فیروزان در مرکز فرهنگی شهرکتاب برگزار شد.

 

کتابی حاصل زیست نویسنده با اندیشه‌های امام صدر

 

مهدی فیروزان در این نشست گفت: کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام موسی صدر» حاصل تحقیق و پژوهش و فراتر از آنها زیست دکتر شریف لک‌زایی با اندیشه و آثار امام موسی صدر است و به همین دلیل هم از سایر کتاب‌هایی که درباره امام صدر نوشته شده متفاوت است. کسانی که با امام صدر چه از حیث نظری و چه در زمینه شناخت زندگی، آشنا هستند، می‌دانند که در زندگی امام صدر یک همبستگی میان اندیشه و عمل وجود دارد. هرعملی امام انجام می‌داد، مبتنی بر اندیشه‌ای بود.

 

وی افزود: در زندگی بسیاری از صاحبان اندیشه شاهد بوده‌ایم که هنگام عمل متفاوت از وجه تئوریک خود عمل کرده‌اند، اما امام اندیشه و عملش یکسان است و پیوندی میان خلوت و جلوت امام وجود دارد. او هرچه را که در منزل برای نزدیکانش می‌گوید، از همان جنس حرف‌ها را نیز برای دیگران می‌زند. برای من این سوال بود که چگونه چنین چیزی ممکن است؟

 

 

فیروزان ادامه داد: در این کتاب «حکمت متعالیه» به عنوان پاسخی برای چگونگی و چرایی پیوند اندیشه و عمل امام ذکر شده است. یکی از تجلیات عملی آنچه ملاصدرا از حکمت سراغ داشت، همین هماهنگی میان اندیشه و عمل و یکدستگی اندیشه دیروز با اندیشه امروز است.

 

مدیرعامل موسسه شهرکتاب در ادامه با اشاره به این نکته که امام صدر توفیق پیاده کردن تئوری‌های خود را داشت، گفت: از میان مصلحان معاصر چند نفر را داریم که با استفاده از آموزه‌های دین، منظومه اصلاحی داشته باشند؟ از میان این چهره‌ها کسانی که توفیق پیاده کردن تئوری‌های خود را داشته باشند، بسیار محدود بوده‌اند. امام صدر از معدود مصلحان دینی در طی چند قرن اخیر است که فرصت و توفیق پیاده کردن آرا و نظریات خود را داشته و در عمل هم موفق بوده است.

 

داماد و خواهرزاده امام موسی صدر همچنین به طرح یک پرسش همیشگی از خانواده امام موسی اشاره و اظهار داشت: مدام از ما این سوال شده که آیا امام موسی صدر مجموعه مدونی از نظریات دارند که از میان آن بتوان مثلا اندیشه سیاسی امام صدر را دریافت؟ ما چنین چیزی در دست نداریم، اما پژوهشگران باید از طریق مهندسی معکوس و توجه به سیره عملی امام و همچنین بررسی آرا و اندیشه‌های دیگران به اندیشه سیاسی امام صدر برسند. کتاب دکتر لک‌زایی نخستین تلاش برای یاگیری و تحلیل اندیشه سیاسی امام صدر است و از این منظر بسیار قابل بحث و گفت‌وگوست.

 

فیروزان گفت: خانواده امام موسی صدر همیشه از نقد استقبال کرده و صاحب‌نظران را به نقادی در اندیشه امام صدر فراخوانده‌اند، چرا که اعتقاد دارند که نقد باعث ماندگاری و پویایی اندیشه می‌شود.

 

 

دکتر شریف لک‌زایی، نویسنده کتاب نیز در این نشست گفت: این کتاب را باید نخستین جلد از مباحث تقریر شده درباره اندیشه سیاسی امام صدر تلقی کرد. به نظرم مجلد دیگری درباره فقه سیاسی از نظر امام صدر باید تالیف شود. تم اصلی کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام صدر»، فلسفه سیاسی است و دو فصل مهم هم به آزادی و عدالت به عنوان دو مفهوم فربه در فلسفه سیاسی اختصاص پیدا کرده است. این دو مفهوم در اندیشه امام صدر هم فربه و مهم هستند.

 

وی افزود: یکی از مباحث کلیدی در این کتاب معرفی امام صدر به عنوان فیلسوفی است که در حکمت متعالیه رشد و نمو پیدا کرده است. البته او فرصت نگارش کتاب نداشت و ما اکنون اثر خالص فلسفی ازاو نداریم، اما محتوای اندک نوشتارها و مباحث و گفتار امام صدر سرشار از مفاهیم حکمت متعالیه مانند بحث جسمانی الحدوث و روحانی البقا، رابطه نفس و بدن، وحدت در کثرت و کثرت در وحدت و... است. این یک نقطه ثقل مهم است و ما برای نخستین بار در کتاب «درآمدی بر اندیشه امام موسی صدر» ما با امام صدر فیلسوف مواجه می‌شویم. البته این نافی مباحث قرآنی و فقه او نیست و به طور کل حکمت متعالیه همه اینها را در خود جمع دارد.

 

لک‌زایی ادامه داد: نکته دیگر بحث آزادی است. به نظر من فضای امام صدر در لبنان چه از حیث نظری و چه در حیطه عملی نمی‌تواند فارغ از این بحث باشد. آشنایی من با امام صدر هم از بحث آزادی اتفاق افتاد. امام صدر می‌گوید که حتی صیانت از آزادی هم جز با آزادی ممکن نیست. من در یک فصل مساله آزادی از دیدگاه امام صدر را تبیین کردم، اما در سایر فصول هم این مبحث حضور دارد و همه مباحث را به هم پیوند می‌دهد. البته اگر مخاطبان کتاب را از ابتدا تا به انتها دقیق مطالعه کنند، متوجه هر دو بحث خواهند شد.

 

 

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همچنین درباره مبحثی دیگر که در این کتاب برای نخستین بار مطرح شده گفت: بحث نظری دولت و اینکه نگاه امام موسی صدر به دولت چیست نیز برای نخستین بار در این کتاب مطرح شده است. این نکته هم مهم است که امام صدر در لبنان چگونه نظام سیاسی را تبیین می‌کند که همه شهروندان فارغ از دین و عقیده در آن نظام مورد توجه قرار گرفته و بتوانند رفاه نسبی داشته باشند؟ البته درباره این نکته در این کتاب فقط توانستم بخش‌هایی را ترسیم کنم و تبیین مفصل آن در کتاب دیگرم که در دست نگارش است، صورت می‌گیرد. در آن کتاب شرح می‌دهم که نظر امام صدر درباره دولت آسمانی چیست.

 

لک‌زایی در توضیح بیشتر نظریه دولت امام موسی صدر اظهار کرد: امام صدر به عنوان مثال می‌گوید که دولت نباید سکولار و فرقه‌گرا و مستبد باشد. می‌توان از این نظریه‌ها الهام گرفت و آن را برای استفاده جامعه ایران تبیین کرد. به دلیل همین سنخ از مباحث من قصد داشتم تا اسم کتاب را «فلسفه سیاسی امام موسی صدر» بگذارم، اما به دلایلی از این عنوان منصرف شده و در مشورت با اساتید به عنوان فعلی رسیدم. نام کتاب نشان دهنده آن است که راه پژوهش همچنان باز است و دیگران هم می‌توانند به آن بپردازند. کتاب دیگری که به زودی با تالیف من منتشر می‌شود درباره نظریه تمدنی امام موسی صدر است که می‌تواند مکمل این کتاب باشد و باب گفت‌وگو درباره اندیشه سیاسی امام موسی صدر را باز کند.

 

 

نویسنده کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام موسی صدر» افزود: نکته مهم در اندیشه و عمل امام موسی صدر این است که او بر خلاف بسیاری از روشنفکران و عالمان، وقتی ایده‌ای را طرح می‌کند، از راه‌های مشروع نیز به آن تحقق می‌بخشد. کار مهم من در این کتاب نشان دادن این نکته است که اندیشه و عمل امام صدر از هم جدا نیست. مبنای این نکته نیز حکمت متعالیه است که در آن توامان بودن نظر و عمل توصیه و اثبات می‌شود. این کتاب به هر حال قرائت من از اندیشه سیاسی امام صدر است که امیدوارم دیگران به نقد آن بپردازند و در این نقدها و گفت‌وگوهاست که ابعاد جدیدی از اندیشه سیاسی امام موسی صدر عیان می‌شود.

 

لک‌زایی در پایان گفت: امام صدر خود بیان کرده که من می‌خواهم پروژه ناتمام سیدجمال‌الدین اسدآبادی را به اتمام برسانم. یافته‌های جدید من اشتراک نظر این دو متفکر برجسته را نشان می‌دهد و برخی تعابیر امام صدر نیز بسیار شبیه تعابیر سیدجمال است. این حرف امام صدر تعارف نبوده و واقعیت دارد، بنابراین می‌توان یک طرح پژوهشی را که این دو محتوا را تفکر را بررسی و مقایسه کند تعریف کرد. هر دو از بزرگان فرهنگ و اندیشه سیاسی معاصر هستند، اما حق هیچ یک به درستی ادا نشده است. تعبیری از آن دوران هست که سیدجمال را ملاصدرای زمان خود می‌دانست، چرا که به حکمت عملی توجه داشت. می‌توان امام موسی صدر را نیز ملاصدرای دوره خود تلقی کرد. 

شش رکن جامعه‌ی مترقی

حجت‌الاسلام و المسلمین محمدحسن اختری سخنان خود را به توصیف اندیشه و زندگی امام موسی صدر اختصاص داد. کارهایی اینچنینی را درباره‌ی شخصیت‌های یگانه‌ای چون ایشان، ادای احترام و منجر به شناخت و زنده نگه داشتن‌ ایشان دانست. او اظهار داشت: این شخصیت و آثارش شایسته‌ی توجه و شناخت بیشترند. می‌توان او را تبیین و درک کرد. او شخصیتی برجسته و بی‌نظیر یا کم‌نظیر در میان شخصیت‌های اسلامی است. داعیه‌ی اصلی امام موسی صدر داعیه‌ی اصلاح است. گرچه او این را ابراز نمی‌کرد، براساس ارتباط و نشست و برخاستی که با ایشان داشتم، وقتی امروز فکر می‌کنم او را داعیه‌دار حکومت اسلامی می‌یابم. بسیاری از شخصیت‌های بزرگ در دویست سال اخیر داعیه‌ی حکومت اسلامی داشته‌اند، اما موفق نشدند. از جمله سید جمال‌الدین اسدآبادی، محمدرشید رضا، کاشف الغطاء در عراق، ابوالعالم مودودی در پاکستان و مرحوم آیت‌الله نائینی، شیرازی و امثالهم. این از امتیازات امام خمینی است که توانسته حکومتی را شکل دهد که شهید محمدباقر صدر آن را «آرمان پیامبران خدا» تعبیر کرده است. اما حکومت اسلامی در لبنان به یک معنا شاید اصلاً محقق‌شدنی نباشد. چون لبنان کشوری مختلط است. حرکت امام موسی صدر حرکتی به داعیه‌ی اصلاح و حکومتی به نام حکومت اسلامی است. اگر بخواهیم حرکت او را در زمینه‌ی فعالیت‌ها و تلاش‌هایش ارزیابی کنیم، باید به لبنان قبل از آن دوره نگاهی بیندازیم. به اینکه جایگاه شیعه در آن زمان در لبنان چگونه بوده است.

او افزود: بعد از درگذشت سید شرف‌الدین، مسلمانان و مسیحیان از امام موسی صدر به‌جای جایگزین شرف‌الدین استقبال کردند. در اندیشه‌ی سیاسی امام موسی صدر نیاز به رشد جامعه و برقراری جامعه‌ی مترقی و پیشرفته، مستلزم چند پایه‌ی اساسی است. یکی از آنها پایه‌ی فرهنگی است و دیگران صنعت تولید، سیاست، اقتصاد، حرکت اجتماعی، نظامی. ایشان هر شش مورد را در زمان خود شروع کرد. غیر از مدارس و دبیرستان‌ها، مدرسه‌ا‌ی فنی-حرفه‌ای در رشته‌های مختلف ایجاد کرد که من هم در افتتاح آن جلسه حضور داشتم. حوزه‌ی علمیه را تأسیس کرد. دانشکده‌ی اسلامی‌ای تأسیس کرد که آن زمان نتوانست به نیت ایشان شکل بگیرد، اما اکنون دانشگاه بزرگی شده است. این برای آنکه جامعه چنان رشد کند که بتواند مقدرات کشورش را تأمین کند. همچنین تشکیلاتی سیاسی با بُعد نظامی ایجاد و حرکتی سیاسی را آغاز کرد. در بُعد اجتماعی هم مؤسسات خیریه، مؤسسه‌های مردم‌نهاد برای رسیدگی به امور مردم، مجلسی را در لبنان تأسیس کرد. این اندیشه و تفکر، تمام این جهات را با هم رشد می‌دهد. از این‌رو، شایسته‌ی توجه و تدقیق است.

حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری یکی دیگر از سخنرانان این مراسم رونمایی بود. او در بخشی از سخنان خود ضمن اشاره به اهمیت طرح مبحث درباره اندیشه امام موسی صدر گفت: امام موسی صدر هم به لحاظ زمانی به دوران ما نزدیک است و هم در شرایطی مشابه کشور ما عمل سیاسی خود را مطرح می‌کند.

 

وی افزود: امام موسی صدر هم اهل نظر است و هم اهل عمل و توانست پیوند عمیقی میان این دو مفهوم برقرار کند. او در فعالیت‌های خودش با توفیق بسیار همراه شد و شاید کمتر شخصیتی مانند او باشد که درباره‌اش یک هم‌نظری عجیب وجود داشته باشد.

 

شریعتمداری ادامه داد: امام صدر در امتداد سنت فلسفی حکمت متعالیه است. در این کتاب توجه ویژه‌ای به انسان محوری در اندیشه امام موسی صدر شده که مساله امروز ما در دنیای جدید نیز هست. تعبیر امام صدر که امروزه به جمله‌ای شاخص تبدیل شد یعنی «ادیان در خدمت انسان» هم جای خود را در ادبیات علمی کشور باز کرده است. انسان‌گرایی امام صدر با همه الزامات و اقتضائاتی که دارد، سکولار نیست. این توجه ویژه به انسان مورد توجه دکتر لک‌زایی هم قرار گرفته و در این کتاب به آن پرداخته است.

 

عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب قم همچنین به مساله گفت‌وگو و مدارا در نظر امام صدر اشاره کرد و گفت: بحث مهم دیگر این کتاب اعتقاد به اصل تعامل، گفت‌وگو و مدارا در سیره امام صدر است. امام معتقد به گفت‌وگو بود، اما الزامات و پایبندی اسلامی و شیعی در تفکر او به قوت خودش باقی ماند. این نکته مهمی است که چگونه می‌توانیم هم خودمان باشیم و هم با پیروان دیگر ادیان گفت‌وگو کنیم.

 

 

شریعتمداری در بخش دیگری از سخنان خود به نقد امام موسی صدر به هانری کربن اشاره کرد و ادامه داد: یکی از ویژگی‌های مهم کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام موسی صدر» توجه نویسنده به نقد امام صدر بر اندیشه‌های هانری کربن است. کربن تلاش داشت تا همزمان با تطورات روحی‌اش پیوندی بین شیعه با تصوف، اندیشه‌های ایرانی و اندیشه‌های باطنی اسماعیلی برقرار کند. این عین انحراف است و امام صدر نخستین کسی بود که به این نکته توجه کرد و در مقدمه خود بر ترجمه عربی کتاب هانری کربن نوشت که امام شیعه از نظر هستی شناسی غیر از امامی است که در منظومه فکری اسماعیلی مطرح می‌شود، اما کربن می‌خواست این دو را یکی بگیرد.

 

وی افزود: تفکر کربن امروزه هم رواج دارد و کسانی چون محمدعلی امیرمعزی آن را پیگیری می‌کنند، امیرمعزی اعتقاد دارد که شیعه چیزی نیست جز غلات. امام صدر در عین اینکه از کربن تجلیل کرد، اما این نکته را نیز از ذهن نبرد که شیعه یک کیان تاریخی دارد و نباید بُعد تاویلی و عرفانی آن بر بعد سیاسی غالب شود. در تفکر کربن امامت جایگزین نبوت می‌شود، این در صورتی است که در تفکر شیعه اثنی عشری، نبوت با امامت امتداد پیدا می‌کند که کربن به این نتیجه اعتنایی نداشت.

 

شریعتمداری درباره ویژگی‌های کتاب گفت: نقدهای دکتر لک‌زایی به امام موسی صدر نیز دراین کتاب درج شده و اثر را غنی‌تر کرده است. ما باید نقد کردن را یاد بگیریم و تفکرات اندیشمندان را نقد کرده و آنها را در سنجه واقعیات عینی قرار دهیم. نکته آخر در نوع نگاه امام موسی صدر به مساله تقریب است. تقریب مذاهب مدل‌های مختلفی داشته و تعداد آن را تا 9 روش نوشته‌اند که البته برخی روش‌ها شکست خورده‌اند، اما در میانه دهه 80 و 90 مدل تقریبی امام صدر برجسته است. او ضمن اینکه به شیعیان اعتلا می‌بخشد، به دنبال مفاهمه با دیگران هم هست.

 

 

او همچنین در نقدی بر این کتاب گفت: به نظرم باید عنوان کتاب به «بنیادهای نظری امام صدر در اندیشه سیاسی» تغییر پیدا می‌کرد. در کل کتاب به سیره سیاسی امام صدر کمتر توجه شده، این در صورتی است که می‌توان از آن استنتاج‌های خوبی داشت. همچنین امام صدر هیچگاه نظرش درباره نوع حکومت را تصریح نکرده و به نظرم در این کتاب فرصت خوبی بود که به تبیین مدل حکومتی مورد نظر امام صدر هم پرداخته شود.

 

شریعتمداری ادامه داد: بحث نسبت مبانی فلسفی ملاصدرا و مبانی فلسفی امام صدر و همچنین ارتباط و نسبت میان مبانی فلسفی امام موسی صدر و مبانی سیاسی‌اش نیز در کتاب چندان روشن نیست.

 

گزارش تصویری نشست «درآمدی بر اندیشه سیاسی امام موسی صدر»