به گزارش ایکنا؛ هفتمین جلسه از سلسله جلسات تفسیر قرآن شریف‌لکزایی، دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با محوریت آراء و اندیشههای امام موسی صدر در کتاب «برای زندگی»، شب گذشته، ۱ اردیبهشت، با محوریت سوره «ماعون» برگزار شد که در ادامه مشروح آن از نظر می‌گذرد:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * أَرَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ ﴿۱﴾ فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ ﴿۲﴾ وَل َا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ ﴿۳﴾ فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ ﴿۴﴾ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ ﴿۵﴾ الَّذِينَ هُمْ يُرَاءُونَ ﴿۶﴾ وَيَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ ﴿۷﴾».
این سوره نیز جزو سور بسیار مهم است. در این سوره دینداری و ایمان واقعی تبیین شده است. همچنین مشخص می‌کند که دین چه ارتباطی با جامعه دارد. این سوره در باب مسئولیت‌های اجتماعی انسان است که باید انسان موحد احساس مسئولیت کند و به ایفای آن بپردازد. امام موسی صدر چهار گفتار در مورد سوره ماعون دارند که سه گفتار در کتاب حدیث سحرگاهان منتشر شده و یک گفتار مفصل‌تر در کتاب برای زندگی درج شده است.
عیار ایمان در سنجش با مسائل جامعه محک می‌خورد
این سوره نشان می‌دهد، عیار ایمان در سنجش با مسائل و مشکلات اجتماع مشخص می‌شود. امام به این روایت اهتمام دارد که اگر کسی صبح می‌کند و به امور مسلمین اهتمام ندارد، مسلمان نیست و این سوره تفسیری بر این موضوع است. یک اصل اساسی مورد توجه امام موسی صدر است که رابطه ایمان و اهتمام به مسائل عام اجتماعی است. به تعبیر امام موسی صدر، این سوره از این اصل پرده‌برداری می‌کند که رابطه ایمان و مسائل اجتماعی چیست. دین و ایمان از رابطه انسان و خدا فراتر می‌رود. چون یک کسی ممکن است چنین تلقی داشته باشد که دین و ایمان رابطه شخصی خود با خدا است و ارتباط به مسائل اجتماعی ندارد اما امام موسی صدر می‌گویند این سوره تبیین این مسئله است که دین و ایمان از رابطه صرف انسان با خدا فراتر می‌رود و شامل روابط انسان با جامعه می‌شود. بر اساس آیات این سوره رابطه عمیقی بین ایمان و اهتمام به امور ایتام و مردم و رنج‌دیدگان وجود دارد.
کسی که یتیم و رنج دیده را از خود می‌راند؛ یعنی دین را تکذیب کرده است. فرمود آیا کسی که روز جزا را دروغ می‌شمارد دید‌ه‌ای؟ این کسی است که یتیم را به اهانت می‌راند و مردم را به طعام دادن به بی‌نوا وانمی‌دارد. در سوره کوثر نیز داشتیم که فرمود قربانی کن که به رابطه میان انسان و خدا و انسان و جامعه توجه داشت. بنابراین نماز خواندن رابطه انسان و خدا و قربانی کردن به رابطه انسان و مردم برمی‌گردد. اینجا نیز به همین معنا اشاره دارد.
کدام نمازگزاران شماتت شده‌اند؟
آیه بعدی سوره ماعون می‌گوید وای بر نمازگزارانی که صفاتشان در آیات بعدی آمده است؛ یکی کسانی هستند که به نماز توجه ندارند و وظایف دینی خود را سبک می‌شمارند، دوم کسانی که نماز می‌خوانند تا مردم آنها را ببینند و ریاکارانه نماز می‌خوانند و دسته سوم آنهایی هستند که زکات نمی‌دهند. امام می‌گویند ماعون تعبیری از زکات است و در اینجا ایشان معتقد است معنای ماعون را باید وسیع‌تر ببینیم و در زکات خلاصه نکنیم؛ یعنی کسی که نیاز همسایه خود را برآورده نمی‌کند مشمول این آیه می‌شود، با اینکه نماز هم بخواند.
بدین ترتیب خداوند در این سوره میان ایمان به خود و خدمت به فقیر و یتیم و قبولی نماز یک ارتباط محکمی ایجاد می‌کند؛ لذا سوره ماعون بر این نکته تاکید می‌کند که ایمان حقیقی و دینداری واقعی و نماز و عبادت حقیقی در هنگامی است که انسان به جامعه خود توجه کند و نیاز هم‌نوعش را برآورده کند. در غیر این صورت دین و ایمان و نماز و عبادت حقیقی نیست؛ چون عنصر محبت و برآوردن نیاز هم‌نوع، غایب است. بنابراین، تاکید امام موسی صدر این است که دین و عبادات صرفا امر تجریدی نیست، بلکه از قلب انسان فراتر می‌رود و نمی‌شود مسئله را شخصی دید، بلکه یک مسئله عینی است. بنابراین سوره ماعون تصویر جدیدی از کفر و ایمان و مصادیق تکذیب‌کنندگان دین ارائه می‌کند.
امام موسی صدر می‌گویند تصور رایج از کفر و تصویر واقعی از دین متفاوت است. تصور رایج از کفر این است که اگر کسی منکر ایمان و اعتقاد باشد کافر است، اما آیه معیار دیگری دارد و آن اینکه اگر کسی به واجبات و مسئولیت اجتماعی خود بی‌توجه باشد کافر است؛ لذا به دو بعد ایمان توجه شده است؛ یک بعدی که رو به سوی آسمان دارد و اعتراف به وجود خدا با جسم و قلب است و اگر کسی مسلمان است به این جهات با عقل و قلب و جسم خود اعتراف می‌کند اما بعد دوم، رو به سوی زمین دارد و در راستای خدمت به انسان است.
سوره ماعون و تصویری کلی از ایمان و کفر
پس آیات این سوره به صورت کلی یک تصویر کلی از ایمان و رفتار و کردار انسان متدین را ترسیم می‌کند. در باب نماز به صورت خاص موضع‌گیری شده و کسانی که نماز را مورد بی‌توجهی قرار می‌دهند و این نماز در جان آنها اثری ندارد، نماز می‌خوانند اما به نماز خود احترام نمی‌گذارند و بهره‌ای نمی‌برند. گروه دوم نیز گروهی هستند که از باب ریا نماز می‌خوانند که این نیز انسان را از خدا دور می‌کند، چون به تعبیر امام نماز، فعلی است که از اراده و نیت و هدف سرچشمه می‌گیرد و اگر با هدف خاص دیگری صورت گیرد، این فعل، هدف را تقویت می‌کند. وقتی هدف من جلب توجه دیگران باشد من را به خدا نزدیک نمی‌کند. بنابراین، در آغاز سوره بر جدایی‌ناپذیری میان ایمان به خدا و اهتمام به امور انسان تاکید شده و در پایان آن نیز ارتباطی میان نماز که عبادت خدا است و خدمت به مردم برقرار شده که خود ماعون باشد.
اما امام در گفتار دیگری که پیرامون سوره دارد به بخش مسئولیت اجتماعی انسان توجه کرده‌اند. اساسا در آنجا فرموده‌اند که ایمان واقعی که انسان را با هستی در پیوند قرار می‌دهد ایمانی است که از عمق وجود انسان نشات می‌گیرد و در ارتباط با مسائل اجتماعی حرکت می‌کند. ایشان می‌گویند ساخت جامعه صالح و ناصالح به دست انسان است، اگر قبول کنیم که انسان‌ها واجد اراده و اختیار هستند و همه در برابر خدا برابرند، در این صورت ساخت جامعه صالح و ناصالح نیز به دست خود انسان است و خود بشر است که با اعمال خودش به سمت یک جامعه صالح و یا جامعه ناصالح حرکت می‌کند و فرموده‌اند معنای درست ایمان به خدا و چرایی آن نیز همین است.
حقیقت این است که معنای درست ایمان به خدا و دین مستلزم رسیدگی و توجه به خلق خدا و امور جامعه و وضعیت مردم است و در غیر این صورت ایمان در کار نیست. اگر کسی بگوید من نماز می‌خوانم و واجبات را انجام می‌دهم اما به خلق خدا توجه نداشته باشد، در این صورت فاقد ایمان است.
گزارش از مرتضی اوحدی
مطالب مرتبط
جلسات تفسیر قرآن «شریف لک زایی» با محوریت اندیشههای امام موسی صدر برگزار می‌شود
گفت‌وگو؛ درس تربیتی سوره «کافرون»: گزارش جلسه ششم از تفسیر قرآن امام موسی صدر در سال 1400